سوئیفت چیست؟
* در سوئیفت پیام هاي بانکی استاندارد هستند و براي هر نـوع امـور بـانکی یـک پیام مشخص و تعریف شده است و کلیه بانک هاي عـضو سوئیفت ملزم هستند براي مخابره پیام از فرمت خاص استفاده کنند.
* سوئیفت ادعا میکند که در حـدود 99/99 درصـد قابـل اطمینان اسـت . علت وجودي این ادعا مفقود نشدن یک پیام سوئیفتی از اول تأسیس در ایـن شبکه است. بنابراین با حجم زیاد پیام ها قابلیت اطمینان به سیستم نزدیک بـه صـد درصد است.
* مقررات سوئیفت اعلام می دارد هر عضو شبکه سوئیفت باید حداقل در روزهاي کاري هشت ساعت آمادگی دریافت پیام را داشته باشد و اگر از مقررات عدول کرد، باید به سوئیفت پاسخگو باشد.
* پس به طور کلی سوئیفت در کلیه 365 روز سـال و کل یـه 24 ساعت شبانه روز قابل دسترسی و مبادله پیام امکان پذیر است.
* به استناد ماده 14 اساسنامه سوئیفت، اعضاي 25 نفري هیأت مدیره سوئیفت را بانک هاي عضو انتخاب می کنند و هر بانکی کـه بیش از 5/1 درصد از سهام سوئیفت را در اختیار داشته باشد، می تواند یک عضو هیأت مدیره را معرف کند.
مقدمه
عصر حاضر زمان پیشرفت کلیه علوم و فنون است و صنعت بانکداري از این قاعده مستثنی نیست. تحولاتی شگرف در صنعت بانکداري با به کارگیري فن آوري مخابراتی و رایانه اي، به وقوع پیوسته است که بسیاري از آنان در گذشته دور ازذهن بودند. حرکتی که در راستاي توسعه علوم وفنون بانکداري ایجاد شده، پایان نیافته است وبه نظر نمی رسد با توقف مواجه باشد و آنانی که با توجه به مقتضیات با این حرکت هم سو و آینده نگر نباشند، بالطبع مشکلات عدیده اي در پیش روي خواهند داشت و از آنجا که تجارت بین المللی روز به روز در حال گسترش است و یکی از ابزارهاي درگیر در این امر، بانک ها هستند که همواره باید بـراي ارایـه خدمات و تسهیلات بهتر بـه تجار و سرعت بخـشیدن بـه انجـام مبادلات تجاري چاره اندیشی و از تجهیزات جدید و پیشرفته استفاده کنند، لذا به منظور پاسخ به نیاز شبکه بانکی، سوئیفت به عنوان یک ابزار مفید و پاسخگو در قیاس بـا سایر ابزارهاي مخابراتی تأسیس شد.
سوئیفت چیست؟
سوئیفت (swift) انجمن ارتباط مالی بین بانکی بین المللی است کـه از حـروف اول عبارت
The Society For Worldwide Interbank Financial Telecopmmunication مشتق شده است و مرکز آن در کشور بلژیک است و به صورت مؤسسه و بـه شکل تعاونی فعالیت می کند. بعد از خاتمه جنگ جهانی دوم، به ویژه در اواخردهه 1950، تجارت جهانی به سرعت شروع به رشد و شکوفایی کرد و به موازات آن حجم عملیات بین المللی بین بانکی گسترش یافت، لیکن رعایت نکردن استاندارد هاي بین المللی در محاورات بین بانکی باعث آشفتگی در پرداخت هاي بین المللی و افزایش هزینه هاي بانکی شده بود. از این رو در اوایل دهه 1960 حدود 60 بانک بزرگ اروپایی و آمریکایی به این فکر افتادند که چگونه می توان پیام هاي بین بانکی را به نحوي طرح ریزي و استاندارد کرد که اتوماسیون سیستم بانکی بین المللی را به همراه داشته باشد. در دسامبر سال 1967 هفت بانک طراز اول کشورهاي آمریکا، اتریش، انگلستان، دانمارك، سـوئیس، فرانسه وهلند مطالعه را شروع و در سال 1971، 73 بانک از این کشورها هزینه مطالعه را تقبل کردند . این مطالعه به همت گروهی از متخصصان و به مدت یـک سـال طـول کشید و نتایج آن در سال 1972 ارایه شد. در نهایت در ماه می 1973 سوئیفت با عضویت 239 بانک از 15 کشور در شهر La Hulpe در نزدیکی بروکسل پایتخت کشور بلژیک تأسیس شد.
چهار سال طول کشید تا مراحل قانونی تأسیس سوئیفت، خرید تجهیزات و نصب و راه انـدازي انجـام بگیرد که در نهایت سوئیفت در نهم ماه می سال 1977 با عضویت 518 بانک از 23 کشور با ارسال پنج هزار پیام در اولین روز راه اندازي شد. در شروع راه اندازي پیش بینی می شد حداکثر روزانه 300 هزار پیام ازطریق این شبکه ارسال شـود (هـر 325 کاراکتر یک پیام سوئیفت را تشکیل می دهد)، ولی امروز بعد از گذشت چند دهه می بینیم که تعدد پیام ها بـا سرعت بالایی در حال افزایش است.
مزایاي سوئیفت
رشد چشمگیر سوئیفت مرهون دارا بودن مزایاي فـراوان این سیستم براي بهره گیران در تسویه معاملات بین المللی است که مهم ترین آنها به شرح زیر است:
1- استاندارد : سیستم به نحوي طرح ریزي شده است که با ارسال پیام از طریـق شبکه سوئیفت امکان برقراري ارتباط بین رایانه هاي دو بانک و انجام کلیه مراحل حسابداري از قبیل عملیات بستانکاري و بدهکار کـردن حـساب هاي زیربط ، تهیه صورتحساب و صورت مغایرت بدون دخالت نیروي انسانی امکان پذیر بوده و روز کاري بعد کلیه اقلام باز حساب هاي ارزي مشخص و امکان رفع مغایرت ها بـه طـورسریع فراهم خواهد بود . انجام این گونه عملیات به صورت (سنتی دستی) با چند ماه تأخیر استخراج می شود . از طرفی در سوئیفت پیام هاي بانکی استاندارد هستند و براي هر نوع امور بانکی یک پیام مشخص و تعریف شده است و کلیه بانک هاي عضو سوئیفت ملزم هستند براي مخابره پیام از فرمت خاص استفاده کنند. همچنین کلیه ارزها در سیستم سوئیفت استاندارد و بین المللی هستند.
پس می توان گفت مزایاي استاندارد بودن عبارتند از:
الف - جلوگیري از سلیقه اي عمل کردن افراد در تنظیم متون پیام هاي بانکی.
ب - شناسایی سریع پیام ها.
ج - جلوگیري از اتلاف وقت در تنظیم متن پیام هاي بانکی.
د - سرعت بخشیدن به تنظیم متن پیام هاي بانکی.
در استاندارد سازي پیام هاي بین بانکی براي سهولت کار و ایجاد نشدن استانداردهاي جدید، سوئیفت استانداردهایی را که مؤسسات بین المللی از قبیل ISITC , ISDA , ICC , ISO ، ابداع کرده بودند، پـذیرفت و براي مـواردي کـه استانداردي وجود نداشت، استاندارد هاي جدید تهیه کرده است.
2- قابلیت اطمینان : طراحی سیستم سوئیفت به نحوي بوده که درصد اشتباه درآن بسیار اندك است و در صورتی که مشخـصه پیـام بـه طـور صحیح و مطـابق بـا استانداردها تنظیم نشود، سیستم از قبول آن خودداري می کند . سوئیفت ادعا می کند که در حدود 99/99 درصد قابل اطمینان است. علـت وجـودي ایـن ادعـا مفقود نشدن یک پیام سوئیفتی از اول تأسیس در این شبکه اسـت . بنـابرا ین بـا حجم زیاد پیام ها قابلیت اطمینان به سیستم نزدیک به صد در صد است.
3- امنیت: پیام هاي مبادله شده به صورت خودکار مخابره می شوند و متن پیام ها تا رسیدن به مقصد پراکنده و نامفهوم است و دسترسی به پیام هـا توسـط افـرادغیرمجاز میسر نیست. از نظر امنیتی در مقایسه با تلکس مزایاي زیـر را مـی تـوان برشمرد:
الف - در سیستم رمزدهی تلکس چهار یا پنج عامل از قبیل بانک دریافت کننـده، تاریخ ارسال پیام، شماره ردیف پیام، مبلغ و نوع ارز در محاسبه رمز به کـار بـرده می شود. از این رو زمانی که پیام رمزداري در اختیار مشتري قرار می گیرد، رمز را محو می کند تا مشتري نتواند رمز را کشف کند، زیرا اگر کسی تا حـدود ي بـه علـم ریاضی آشنا باشد، با در دست داشتن چندین پیـام رمـزدار مبادلـه شـده بـین دو بانک قادر به کشف رمز خواهد بود، ولی در سوئیفت ابتدا باید کلید رمز سوئیفت بــین دو کــارگزار رد و بــدل شــده باشــد و رمــز بــا بــه کــارگیري یــک الگــوریتم (Algorithm) پیچیده ریاضی که کلیه حروف پیام از آغاز تا پایان در محاسبه رمـز به کار گرفته می شوند، محاسبه و به پیام اضافه می کند و در مقصد سیـستم رمـزرا کنترل و در صورت صحت تأیید می کند. به عبارتی عمل رمزدهـی و کـشف رمـزبه صورت خودکار به وسیله سیستم انجام می گیرد. علاوه بر رمـز یـاد شـده، رمـز دیگري نیز به وسیله سوئیفت به پیام اضافه می شود و نشان دهنده ي این اسـت که پیام تحویل شده کاملاً مطابق با پیام دریافتی بوده است.
ب - با استفاده از دستگاهی به نامEncriptor در سایت سوئیفت مبـدأ پیـام بـه هم ر یخته و از حالت خوانا بودن آن خارج می شود و در شبکه مخابراتی بین المللی قرار می گیرد و هیچ کس حتی اگر بتواند به پیام سوئیفتی دسترسی داشته باشد ،قادر به خواندن یا تغییر در پیام نخواهـد بـود و فقـط در سـایت سـوئیفت مقـصدپیام به وسیله دستگاه دیگري بـه نـامDecriptor بـه طـور مـنظم اولیـه کـه قابـل خواندن به وسیله ترمینال باشـد، در مـی آیـد ، در صـورتی کـه در تلکـس بـه ایـن صورت نبوده و اگر منبعی به خطوط مخابراتی دسترسی یابد، پیام قابل خوانـدن وتغییر دادن است. سیستم فقط توسط افراد مجاز در حدود اختیارات تعیین شـده قابل بهره برداري اسـت. بـه عبـارتی ورود بـه سیـستم و تقـسیم وظـایف کـاربران توسط دو مسئول بانک که کلید اصلی توسط سوئیفت در اختیارشـان قـرار گرفتـه است، اجازه ورود به سیستم و تعیین یک قسمت از دو قسمت کلید رمز کاربران را دارند . کاربران با دریافت هـر دو قـسمت کلیـد رمـز (Password) منحـصر بـه فرد از این مسئولان و قرار دادن آن در کنار هم اجازه ورود به شبکه سوئیفت و کار با آن را در حد اختیارات تعیین شده خواهند داشت. کلید رمـز کـاربر هماننـد امضاي او است. به منظور جلوگیري از سوء استفاده هاي احتمالی اگـر رمـز کـاربري غلط وارد شود، سیستم براي آن کاربر قفل می شود و حداقل هر سه مـاه یـک بـارکاربران اجبار به تغییر رمز خود دارند.
4- سرعت: سرعت انتقال پیام در سیستم سوئیفت بسیار بالا است. ارسال پیام چند ثانیه بیشتر طول نمی کشد و به محـض ارسـال آن از طریـق شـبکه سـوئیفت توسط آخرین امضاي مجاز، بلافاصله پیام تحو یل سوئیفت می شود، ولی در تلکـس این امر به سادگی ممکن نیست و در مواقعی که خط اشغال باشد، شا ید ساعت هـا طول بکشد . سوئیفت با دریافت پ یـام مـسئولیت تحو یـل فـور ي پیـام بـه در یافـت کننده را به عهده دارد و در صورتی که در ساعات کاري دریافت کننده پیام، بنا به علل خارج از کنترل سوئیفت، امکان تحویل پیام با یازده مراجعه به دریافت کننده در عرض 5/1 ساعت فـراهم نباشـد پیـام را بـه ارسـال کننـده عـودت مـی دهـد . مقررات سوئیفت اعلام می دارد هر عضو شبکه سوئیفت با ید حداقل در روزهـاي کاري هشت ساعت آمادگی در یافت پیام را داشته باشد و اگـر از مقـررات عـدول کرد، باید به سوئیفت پاسخگو باشد.
5- هزینه مخابره پیام: هزینه مخابره پیام از طریق سیستم سوئیفت در مقایسه با سایر سیستم ها کمتر است و به صورت کاراکتري مورد محاسبه قرار مـی گیـرد .
هر چه تعداد پیام ارسال ی استفاده کنندگان بیشتر شود، هزینه هر پیـام ارزان تـر می شود. در ضمن کارمزد دریافتی کـارگزاران بـراي اجـراي پیـام هـاي سـوئیفتی و تلکس متفاوت است و تقر یباً کارمزد اجراي یک پیام سوئیفتی با توجه به ایـن کـه نیاز به نیروي انسانی ندارد و توسط رایانه خوانده و اجرا می شود، بین یک دوم تا یک سوم کارمزد اجراي یک پیام تلکسی که نیروي انسانی می باید آن را اجرا کند ،است.
6- قابلیت دست یابی: سیستم سوئیفت به صـورت شـبانه روزي و بـدون تعطیلـی خدمات ارا یه می دهد. به این معنی که در هر زمان و مقطعی تنظیم پیام و ارسـال آن برا ي کارگزار امکان پذیر است . پس بـه طـور کلـی سـوئیفت در کلیـه 365 روز سال و کلیه 24 ساعت شبانه روز قابل دسترسی و مبادله پیام امکان پذیر است.
سازمان سوئیفت
سوئیفت یک مؤسسه تعاونی یا به عبارت ی دیگر یک مؤسسه غیرانتفاعی است کـه به بانک هاي عضو تعلق دارد و از سوي اعضا کنترل می شود و براي تـأم ین اهـداف مشترك آنها طرح ریزي شده است، بالطبع از طرف اعضا با پرداخت حـق عـضویت و هزینه تعداد پیام ارسال تأمین مالی می شود و مدیریت آن را هم به عهـده اعـضا است. بـه اسـتناد مـاده 14 اساسـنامه سـوئیفت، اعـضا ي 25 نفـري هیـأت مـدیره سوئیفت را بانک هاي عضو انتخاب میکنند و هر بانکی که بیش از 5/1 درصـد ازسهام سوئیفت را در اختیار داشته باشد، می تواند یک عضو هیأت مدیره را معرف کند. (میزان سهام اختصاصی هر عضو هـر سـه سـال یـک بـار بـا توجـه بـه میـزان پیامهاي ارسال ی عـضو از طریـق شـبکه تعیـین مـی شـود ). اگـر عـضوي بـیش از 6 درصد سهم سوئیفت را در اختیار داشته باشد، می تواند حـداکثر دو عـضو هیـأت مدیره مع رف کند و کشورهایی که کمتر از 5/1 درصد سهام را دارند، مـی تواننـد به طور مشترك به شرطی که تعداد سهام آنها بیش از 5/1 درصد شود ،یک عـضو هیأت مدیره معرفی کنند . سود عملیاتی این مؤسسه تعاونی بالطبع به اعضا تعلـق دارد و میباید بین اعضا تقسیم شود، ولی سوئیفت این عمل را انجام نمی دهـد و سود حاصله را برا ي سرمایه گذاري مجدد و کاهش هزینه پیام سـوئیفتی در سـال بعد استفاده می کند.
استفاده کنندگان از سوئیفت
1- اعضا: ادارات مرکزي بانک ها به عنوان اعضا شناخته می شوند که سـهام داران سوئیفت هستند . مثل اداره مرکزي بانک صادرات یا بانک ملی در تهـران کـه یـک عضو و سهام دار هستند.
2- اعضاي فرعی: شعب خارج از کشور اعضا یا شرکت هاي فرعی که بـیش از 90 درصد سهام آن متعلق به عضو باشد به عنوان اعضاي فرعی پذیرفتـه مـی شـوند . مثلاً شعب خارج از کشور بانک هاي ایرانی، که عضویت آن ها بعد از پذیرفته شدن بانک هاي ایرانی به عنوان عضو، تحت عنوان عضو فرعی پذیرفته شدند.
3- شرکت کنندگان: اعضاي غیر بانکی که در یکی از رشته هاي عملیات بانکی فعال هستند، مثل دلال هاي بورس که در رشته هـای مختلـف از قبیـل خریـد و فـروش ارز، سهام و امثالهم فعالیت دارند . اعضا و اعضاي فرعی می توانند از کلیه خدمات سوئیفت بهره مند شوند . ولی شرکت کنندگان فقط می توانند یک نوع پیام خاص را با توجه به تخصصی که دارند، ارسال و دریافت دارند . به عبارتی اعـضا و اعـضاي فرعی می توانند از کلیه امکانات سوئیفت بهره مند شوند، ولی شـرکت کننـدگان ازامکانات محدود با توجه به رشته تخصصی خود می توانند استفاده کنند.
شرایط پذیرش عضویت یک کشور در سوئیفت
قبل از اینکه پذ یرش یک کشور در سوئیفت از سوي هیأت مدیره مورد بررسـی قرار گیرد، می باید پذیرش سه شرط زیر توسط کشور متقاضی به سـوئیفت اعـلام شود:
1- تأسیس سایت سـوئیفت (S.A.P): مـی بایـد در صـورت نیـاز بـه راه انـدازي سایت در کشور متقاضی محلی به سوئیفت اجاره داده شود تا با هزینـه خـود یـک سایت سوئیفت در آنجا راه اندازي کند.
2- معافیت مالیاتی: در ارایه گواهی مبنی بر معافیت از پرداخت مالیات ، چـون نرخ مالیاتی در کشورهاي مختلف متفاوت است ،در صورت رعایت آن، با همه اعضا رفتار یکسان می شود.
3- خط انتقال دیتا: یک خط انتقال دیتا بین المللی به منظور انتقال پیام ها از سایت سوئیفت به خارج از کشور حداقل براي اجاره پنج ساله به هزینه سوئیفت می باید در اختیارش قرار داد.
شبکه سوئیفت
اگر تعداد پیام هاي ارسالی یک کشور به حدي باشد که نیاز بـه راه انـداز ي سایت سوئیفت در کشور متقاضی عضویت باشد، سوئیفت یک سایت در آن کشور تأسیس می کند. در غیر این صورت پیام هاي کشور متقاضی را به سایت سـوئیفت کشور همسایه منتقل می کند . هـر سایت سـوئیفت ز یر چتر یکی از دو مرکزي عملیاتی سوئیفت که در هلنـد و آمریکـا مستقر هستند ، قـرار دارد. کشورها با توجه به وضعیت جغرافیایی خود زیر چتر حمایتی یکی از دو سایت آمر یکا یا هلند قرار دارند . مراکز عملیاتی هلند و آمریکا پشتیبان هـم نیـز هـستند . بـه عبارتی، اگر یکی از آنها از مدار به علت نقص فنی خارج شـود ، بلافاصـله دیگـري جایگزین می شود. استفاده کنندگان از سوئیفت مسئولیت دارند کـه پیام هاي خـود را به سایت سوئیفت رسانیده و تحویل دهند . از آن جا به بعد تا سایت سوئیفت کشورمقصد پیام، مسئولیت تحویل پیام به عهده سوئیفت است. انتقال پیام از سایت سوئیفت در کشور مبدأ از طر یق خطوط انتقال دیتا و یا خطوط تلفن معمولی با نصب مودم (Modem) امکان پذیر است و اعضا موظفند یک خط پشتیبانی نیز به سوئیفت معرفی کنند که در مواقع اضطراري که خط اصلی از مدار خارج است، سوئیفت بتواند پیام ها را تحویل دهد.
انواع پیام هاي سوئیفتی
به منظور سهولت در امر مخابره و دریافت پیام بین سـوئیفت و اعـضا با یکدیگر ، سوئیفت مبادرت به طبقه بندي پیام هاي مختلف در ده گروه صفر تا 9 به شرح زیر کرده است که گروه صفر پیام هاي سیستمی بین اعضاء و سوئیفت و گروه یک تا نه پیام هاي مالی بین اعضا هستند:
- پیام هاي گروه صفر: بین اعضا و سوئیفت.
- پیام هاي گروه یک: انتقال وجوه بین حساب مشتریان، اعلامیه چک، دستور عدم پرداخت چک و . . .
- پیام هاي گروه دو: انتقال وجوه بین بانک ها و بین حساب هاي مختلف یک بانک.
- پیام هاي گروه سه: تأییدیه معاملات ارزي.
- پیام هاي گروه چهار: وصولی ها.
- پیام هاي گروه پنج: سهام و اوراق قرضه.
- پیام هاي گروه شش: فلزات گران بها، وام هاي سندیکایی.
- پیام هاي گروه هفت: اعتبار اسنادي، ضمانت نامه.
- پیام هاي گروه هشت: تراولر چک.
- پیام هاي گروه نه: صورت حساب، اعلامیه بدهکار و بستانکار.
عضویت بانک هاي ایرانی در سوئیفت
سال 1364: کارشناسان بانک مرکزي بررسی هاي اول یه را براي عضویت بانک هاي ایرانی در سوئیفت انجام دادند. ارزیابی مطلوب و پیشنهاد عـضویت بانک ها ي ایرانی داده شده، ولی با توجه به وقوع جنگ تحمیلی و اولویت هاي اساسی تر به تعویق افتاد.
سال 1369: بانک مرکزي هیأتی را مأمور هماهنگی با بانکها ي تجاري به منظـورعضویت در سوئیفت کرد.
سال 1370: پس از هماهنگی هاي لازم با بانک هاي تجاري تقاضاي عضویت سیستم بانکی ایران توسط بانک مرکزي به سوئیفت ارایه شد.
سال 1371: پس از ارایه سه پیش شرط عضویت به سـوئیفت، بانـک مرکـزي بـه همراه پنج بانک تجاري صادرات، ملی، تجارت، ملت و سپه در آذرماه پذیرفته شد.
سال 1372: پس از راه اندازي سایت، خرید تجهیزات نرم افزاري و سخت افـزاري و نصب آن ها در چهاردهم آذرماه بانک ملی ایران به شبکه سوئیفت ملحق شد.
سال 1376: قبول عضویت و الحاق بانک توسعه صادرات.
سال 1377: قبول عضویت بانک صنعت و معـدن و تقاضـاي عـضویت بانک رفاه کارگران.
سال 1378: الحاق بانک صنعت و معدن و رفاه کارگران.
نتیجه گیري
در حال حاضر متأسفانه سیستم بانکی کـشور بـه رغـم رشـدي کـه در اسـتفاده ازسیستم پیام رسانی سوئیفت در سال هاي اخیر داشته است، استفاده بهینه از سوئیفت به عمل نمی آورد و تعداد پیام هاي ارسالی ا یران از طریـق این شبکه وبهره وري از مزایـاي جانبی آن در حـد مطلـوب نیـست . مـسلماً ایـران مـی توانـد بـا استفاده بهینه از سـوئیفت، پیـام هـاي بیـشتري از طریـق سـوئیفت ارسـال کنـد وسهام بیشتري به خود اختصاص دهد، ضمن این که ریسک، هزینـه ارسـال پیـام و کارمزد کارگزران در زمان استفاده از سوئیفت به مراتب از تلکـس کمتـر اسـت و یکـی از راه هـاي استفاده بهینـه از سوئیفت، اتـصال هـر چه زودتـر شعب ارزي بانک ها در تهران و شهرستان ها به سوئیفت و برنامه ریـزي بـه سـمت اتوماسـیون شبکه عملیاتی بین المللی بانک ها با استفاده از سوئیفت است.