گروه الرافدین

شهر مقدس نجف‌

شهر مقدس نجف در حاشیه فلات غربی عراق و در جنوب غربی بغداد واقع شده است و فاصله آن تا بغداد 160 کیلومتر است. ارتفاع این شهر از سطح دریا هفتاد متر است و در طول جغرافیایی 44 درجه و 19 دقیقه و عرض جغرافیایی 31 درجه و 59 دقیقه قرار دارد. در 80 کیلومتری سمت شمال و شمال شرقی آن شهر کربلا واقع است و در سمت جنوب و غرب آن سرزمین های پست جلگه دریاچه خشک شده نجف و شهر (ابی صخیر) قرار دارد و فاصله ابی صخیر تا نجف 18 کیلومتر است، در سمت شرق آن شهر کوفه است که فاصله آن تا نجف حدود 10 کیلومتر است. نجف در زبان عربی به معنی مکان مستطیل محصور و بلندی است که آب نمی تواند آن را فراگیرد و جمع آن (نجاف) است. برخی نیز معنی نجف را (تل) یا (تپه) ذکر کرده‌اند. یاقوت حموی در کتاب معجم البلدان می‌گوید: (نجف نام شهری در پشت شهر کوفه است که همانند تپه‌ای جلوی سیل را گرفته و اجازه نمی‌دهد که سیل به سوی شهر کوفه سرازیر شود). نجف نام‌های دیگری دارد که دراحادیث وارده از اهل بیت (ع) نیز آمده است، از جمله نام‌های متعارف این شهر: بانقیا، جودی، ربوه، ظهر الکوفه، غریان، وادی السلام، غربی، لسان، طور، غری و مشهد است که در این میان نام های نجف، غری و مشهد متداول تر است. معنی لغوی (غری) جایی در جاهلیت بود که در آن قربانی می دادند و (غریان) نام دو بنای صومعه مانند بوده که در نزدیکی قبر حضرت علی (ع) قرار داشتند، اما (وادی السلام) به معنی دشت سلامتی است و این نام در برخی از احادیث اهل بیت (ع) بر این منطقه اطلاق شده است که در حال حاضر این نام بر گورستان معروف شهر نجف اطلاق می گردد که آرامگاه بسیاری از بزرگان و علمای شیعه می‌باشد.
برخی را گمان بر این است که محل کنونی نجف در گذشته کوه بلندی بوده و فرزند حضرت نوح (ع) آنجا که می‌گوید: (سأوی إِلَی جَبَلٍ یْعصِمُنِی مِنَ الْماء)  (به سوی کوهی پناه می‌برم که مرا از طوفان نجات خواهد داد) منظورش همین کوه نجف بوده است که بعدها به فرمان الهی کوه از بین رفته و به صورت تپه‌ای درآمد و دریای اطراف آن که (نی) نام داشت خشک شده و به همین علت نام آن (نی جف) شده است. البته نظریه اخیر نظریه منطقی و مستدلّی نیست، هرچند که نباید فراموش کرد براساس شواهد و قراین تاریخی و باستان شناسی ظاهراً طوفان نوح در همین منطقه اتفاق افتاده است و این داستان در سنگ نوشته‌های سومری، آشوری و بابلی برجای مانده در بین النهرین، ذکر شده است.
مساحت شهر در حدود 1338 کیلومتر مربع است، خیابان های آن پهن و مستقیم و ساختمان های آن مرتفع و بازارهای آن پهن و مرتب است مخصوصاً بازار بزرگ آن (السوق الکبیر) که از باروی شرقی شهر آغاز می‌شود و تا حرم مطهر حضرت علی (ع) ادامه می‌یابد.
تاریخچه نجف‌
این شهر تاریخی کهن دارد و در دوران حکومت (منذریان) یا (پادشاهان حیره) که کارگزاران امپراتوری ساسانی بودند، منطقه نجف به عنوان ییلاق مورد استفاده قرار می گرفت و به علت آب و هوای مناسب، برخی از پادشاهان حیره قصرها و منازلی درآن منطقه ساخته بودند.
شاپور برای جلوگیری از حمله اعراب بادیه نشین اقدام به حفر خندقی در ناحیه غربی شهر نجف نمود که بقایای این خندق بین نجف وکربلا همچنان پابرجا است و امروزه (بکری سعده) نامیده می‌شود. قبل از فتح مسلمانان تعدادی از دیرها وکلیساهای مسیحی در این منطقه بنا شده بود. پس از دفن حضرت علی (ع) در سال 40 ه ق تا مدت ها محل قبر آن حضرت ناشناخته و مخفی بود اما با این وجود اهل بیت (ع) و شیعیان خاص آنان که از محل دقیق دفن آن حضرت آگاه بودند مخفیانه وگاهی اوقات شبانه به این منطقه آمده و قبرآن حضرت را زیارت می کردند. در سال 135 ه ق پس از بر ملا شدن محل دفن حضرت علی (ع) این منطقه به تدریج زیارتگاه عاشقان و شیفتگان آن حضرت گردید(1) و رفته رفته برخی از شیعیان در اطراف آن مستقر شدند و هسته اولیه شهر پی ریزی شد و بعدها با گذشت زمان توسعه یافت تا اینکه به شهر بزرگ و مشهوری مبدل شد. شهر نجف در طی مراحل توسعه شاهد سه مرحله بوده است که عبارتند از:

مرحله اول: مرحله آبادانی اولیه که از زمان (عضد الدوله آل بویه) در سال 338 ه ق آغاز گردید و تا قرن نهم هجری ادامه یافت. این مرحله در حقیقت مرحله نوباوگی شهر بوده است و در اوایل این مرحله باروی شهر ساخته شد که تمامی شهر را در برمی‌گرفت و در سال 400 ه ق (ابو محمد بن سهلان) وزیرآل بویه باروی دیگری اطراف شهر کشید.

مرحله دوم: مرحله آبادانی ثانویه شهر است و از قرن نهم هجری تا اواسط قرن سیزدهم هجری ادامه داشت، در این دوره از شکوفایی شهر کاسته شده و به علت بروز جنگ های طولانی بین ترک های عثمانی و پادشاهان صفوی آسیب‌هایی نیز به این شهر وارد گردید.

مرحله سوم: دوران اخیر است که از اواسط قرن سیزدهم هجری آغاز شده و تا امروز ادامه دارد. در این دوران شهر دوباره شکوفا شده و تغییرات فرهنگی و عمرانی فراوانی در آن روی داده و پس از آن که مدت ها به صورت شهرستان تابع استان کربلا بود، عاقبت به استان تبدیل شد.

در سال 12 ه. ق خالد بن ولید پس از فتح سرزمین یمامه هنگامی که عازم فتح سرزمین حیره بود در منطقه نجف اطراق کرد و اهالی منطقه از ترس خالد به قصر سفیدی که درآن منطقه قرار داشت پناه بردند، در این منطقه جنگ سختی درگرفت که بعدها به نام جنگ بویب معروف شد.
در سال 14 ه. ق منطقه نجف محل درگیری نیروهای نظامی ساسانیان و لشکر مسلمانان بود و در منطقه (بانقیا) مسلمانان موفق شدند که اولین جزیه را از ایرانیان بگیرند.
در سال 37 ه. ق صحابی جلیل القدر (خباب بن الارت) اولین کسی بود که در نجف دفن شد و حضرت علی (ع) بر سر جنازه او نماز خواند و برای او طلب آمرزش نمود.
در سال (40 ه. ق/ 661 م) حضرت علی (ع) درکوفه به شهادت رسید و جسد پاکش بنا به وصیت وی به وسیله دو فرزندش امام حسن (ع) و امام حسین (ع) در نجف اشرف به خاک سپرده شد.
در سال 250 ه. ق اولین رود به سوی نجف کشیده شد. این رود را شخصی به نام (سلیمان بن أعین) و در منطقه‌ای به نام (السنیق) احداث کرد، بعدها باغ های شهرکوفه و یران شدند و بسیاری از اهالی کوفه به شهر قم و برخی نیز به شهر واسط و منطقه‌ای به نام (خراب الکوفه) هجرت کردند.
در قرن چهارم هجری یکی از خوارج به نام (مره بن قیس) به نجف حمله کرد تا جسد مبارک حضرت علی (ع) را از قبر خارج کند. وی باروی شهر را منهدم ساخت و پس از جنگ و محاصره شش روزه عاقبت شهر را فتح نمود. اما از نبش قبر مطهر امام علی (ع) منصرف شد.
در سال 448 ه. ق/ 1056 م در دوران آل بویه شهر نجف از مراکز مهم تدریس امور دینی شد و این امر بویژه پس از هجرت شیخ ابوجعفر طوسی از بغداد به نجف فزونی گرفت، زیرا که شیخ طوسی در بغداد مورد بی مهری فراوان قرار گرفت وکتابخانه وی آتش زده شد. مهاجرت شیخ طوسی به نجف باعث روی آوردن طلاب علوم دینی به نجف شد.
در سال 508 ه. ق شخصی به نام (مشعشعی) که حاکم منطقه الجزایر و بصره در جنوب عراق بود به نجف وکربلا حمله کرد و اهالی نجف را کشته یا اسیر کرد و حرم های مطهر نجف وکربلا را به تاراج برد.
در بین سالهای (550 ه. ق و 656 ه. ق) خلیفه عباسی (الناصر لدین الله) توجه زیادی به بنا و توسعه شهر نجف نموده و حرم مطهر حضرت علی (ع) را بازسازی نمود.
در پایان قرن هفتم و هشتم هجری ودر دوران حکومت خاندان پادشاهان (ایلخانی و جلایری) شهر نجف ازجهت آبادانی و جمعیت و ساختن مدارس علمیه پیشرفت چشمگیری نمود.
در سال 997 ه. ق (عبد المؤمن خان) پادشاه ازبک با لشکر بزرگی به نجف حمله کرد و مردم شهر را قتل عام نمود.
در آغاز قرن دهم هجری قمری شاه عباس صفوی بر بغداد و بسیاری از شهرهای دیگر عراق دست یافت و سپس به زیارت عتبات عالیات، ازجمله شهر مقدس نجف مشرف شد و دستور داد شاخه‌ای از رودخانه فرات به سوی آن کشیده شود. پس از آن سلطان عثمانی (سلیمان قانونی) دوباره عراق را بازپس گرفت و وی نیز در سال 941 ه ق قبل از بازگشت به قسطنطنیه عازم زیارت نجف وکربلا شد.
در سال 1032 ه. ق در دوران سلطنت سلطان سلیم عثمانی، ترک‌ها موفق به محاصره نجف شدند. اما به علت مقاومت دلیرانه اهالی شهر موفق به فتح شهر نشدند.
در دوران سلطنت (سلطان مراد) عثمانی‌ها به بغداد حمله کردند، نجف نیز در معرض حملات آنان قرار گرفت اما لشکریان شاه عباس اول که در شهر مستقر بودند به دفاع از شهر پرداختند.
در سال 1040 ه. ق فرمانده عثمانی (کنج عثمان) با موفقیت شهرهای نجف وکربلا را فتح کرد.
در سال 1041 ه. ق سردار عثمانی (خسرو پاشا) که موفق نشده بود شهر بغداد را از چنگ لشکریان صفوی خارج کند، مجدداً به شهر نجف حمله کرده وآن را دوباره فتح نمود.
در سال 1109 ه. ق رودخانه فرات طغیان کرد و شهر نجف و زمین های پیرامون آن غرق شد و در همین حین برخی از رؤسای قبایل دست به چپاول شهر زدند.
در قرن دهم و یازدهم هجری اهالی شهر به بیماری های واگیردار بسیاری مبتلا شدند که منجر به از بین رفتن اهالی و متوقف شدن رشد و توسعه شهر شد.
در سال 1216 ه. ق وهابی‌ها شهر کربلا را تصرف نموده و اهالی آن را کشته و حرمت حرم حسینی را هتک کردند و سپس رهسپار شهر نجف شدند وآن را برای مدتی محاصره کردند اما چون به نتیجه نرسیدند به سرزمین خود بازگشتند.
در سال 1217 ه. ق وهابی‌ها بار دیگر در روز عید غدیر به نجف حمله کردند و تعدادی از علما و مردم بی دفاع شهر را کشتند.
در سال 1221 ه. ق خبر حمله مجدد وهابی‌ها به شهر نجف سبب شد تا اهالی نجف خزانه امیر المؤمنین (ع) را به کاظمین منتقل کنند تا از دست غارتگران در امان باشد. این کار توسط شیخ جعفر کاشف الغطاء و تعداد دیگری از علمای بزرگ نجف صورت گرفت و تعداد زیادی از اهالی شهر نیز ازترس وهابی‌ها به عشایر منطقه پناهنده شدند و تنها دویست تن از مردان شهر به منظور مقاومت و مقابله با وهابی‌ها در شهر سنگر گرفتند. ابن سعود به سرکردگی پانزده هزار نفر از وهابی‌ها به شهر رسید و یک شبانه روز شهر را محاصره کرد اما بدون نتیجه‌ای به سرزمین خود بازگشت، برخی از منابع ذکر می‌کنند که دلیران نجفی شبانه به لشکر ابن سعود حمله کرده و هفتصد نفر از لشکریان او را کشتند و این امر باعث هراس شدید در بین لشکریان وهابی گردید وآنان را ناچار کرد که دست خالی از آن منطقه کوچ کنند.
در سال 1226 ه. ق (1811 م) نظام الدوله محمد حسین خان علّاف صدر اعظم فتحعلی شاه قاجار به علت هجوم پی درپی وهابی‌ها جهت تخریب اماکن مقدسه شیعه دستور داد تا قوی ترین باروی ممکن برای شهر ساخته شود.در سال 1228 ه. ق (1813 م) در دوره شیخ جعفر کاشف الغطاء حوادث تفرقه آمیزی در بین رهبری جامعه شیعیان پدید آمد که باعث تقسیم مردم به دو گروه رقیب (زکرت) و (شمرت) گردید و دشمنی و اختلاف و درگیری بین این دو گروه حدود یکصد سال طول کشید وآخرین جنگ آن ها در سال 1323 ه. ق رخ داد که منجر به پیروزی (گروه زکرت) گردید.
در خلال جنگ اول جهانی به موجب فتوای علمای شیعه، اهالی نجف با ترک‌های عثمانی متحد شده به دفاع از اسلام برخاستند و بسیاری از علمای بزرگ شیعه ازجمله آیت الله سید محمد سعید حبوبی به فرماندهی لشکری از رزمندگان در جبهه شعیبه با انگلیسی‌ها به مقابله برخاستند، با این وجود ترک های عثمانی در جنگ مغلوب شده و پس از شکست، رفتار بسیار بد و زننده‌ای با عراقی‌ها و به خصوص اهالی نجف داشتند که این امر منجر به قیام نجفی‌ها برعلیه حکومت عثمانی و اخراج آنان از شهر گردید. در پی این امر نجفی‌ها حکومتی محلی ایجاد کردند و به مدت دوسال اداره شهر را برعهده گرفتند.
انگلیسی‌ها پس از تصرف بغداد سعی کردند شهر نجف را نیز به زیر سلطه خود درآورند، اما بار دیگر اهالی نجف به مقابله با آنان پرداختند و اولین برخورد نظامی اهالی با انگلیسی‌ها در بیرون شهر رخ داد و در اثر آن انگلیسی‌ها که چهل هزار سرباز را به منطقه گسیل کرده بودند حدود هفتصد سرباز را از دست دادند و ازعراقی‌ها فقط چهل نفر به شهادت رسیدند که اغلب آنان را زنان و بچه‌های بی‌دفاع شهر تشکیل می‌دادند. مقاومت دلیرانه مردم تا مدت ها ادامه داشت اما عاقبت شهر به تصرف انگلیسی‌ها درآمد.
در سال 1325 ه. ق (1908 م) یک شرکت خصوصی اقدام به ساختن راه‌آهن (تراموا) بین مدینه النبی و نجف وکوفه کرد.
در سال 1333 ه. ق (1915 م) نجف علیه ترک های عثمانی قیام کرد وآن ها را از منطقه راند.
در سال 1335 ه. ق (1917 م) انگلیسی‌ها شهر نجف را به تصرف خود درآوردند، اما دیری نپایید (سال 1336 ه ق/ 1918 م) مردم نجف قیام کردند و انگلیسی‌ها را از آنجا بیرون راندند.
قیام ملی عراق علیه انگلیسی‌ها در سال 1920 م اتفاق افتاد و هسته مرکزی این قیام شهر نجف بود، زیرا که اکثریت علما و مراجع شیعه در این شهر زندگی می‌کردند و بر اثر فتوای آنان و استجابت آن از طرف عشایر شیعه جنوب و سایر شهروندان این کشور، عاقبت در روز یکشنبه 15 شوال سال 1338 ه ق قیامی همه جانبه علیه انگلیس صورت گرفت و سربازان انگلیسی در جبهه‌های مختلف با عراقی‌ها مشغول نبرد شدند و لشکر آنان ناچار شدکه از شهر نجف به کوفه عقب نشینی کند و عراقی‌ها موفق شدند که در بسیاری از جبهات اسرای زیادی را دستگیر نموده و به مقر فرماندهی انقلاب که در شهر نجف مستقر شده بود اعزام نمایند، که در این میان تنها از معرکه (رازنجیه) 160 اسیر انگلیسی به شهر نجف اعزام شدند. در این انقلاب، عاقبت عراقی‌ها موفق شدندکه انگلیسی‌ها را شکست داده و الگویی مناسب برای سایر ملل مسلمان گردند.
در سال 1348 ه ق (1929 م) بین نجف وکوفه لوله کشی شد وآب شهر نجف که قبلًا از طریق چاه و قنات تأمین می شد ازآن پس به وسیله لوله‌های مذکور از رودخانه فرات تأمین گردید.
در سال 1350 ه ق (1931 م) حکومت محلی دوره قائم مقام سید جعفر حمندی پنج دروازه در باروهای شهر بنا کرد و در جنوب شهر میدان بزرگی ساخت و اهالی شهر نیز در کنار میدان مذکور شروع به ساختن خانه‌ها و مغازه‌ها و قهوه خانه‌ها نمودند.
در دوران پادشاهی ملک غازی، دولت اقدام به ساختن مدارس، پارک ها و یک بیمارستان عمومی نمود که بعدها این محله به نام (غازیه) معروف شد.
در سال 1948 م پس از ساختن راه آسفالته بین کوفه و نجف، استفاده از راه آهن از رونق افتاد.
محله‌های شهرنجف‌
محله‌های قدیمی
محله العلا
این محله جنوب شرقی حرم مطهر قرار دارد و امروزه به آن (المشراق) می‌گویند.

محله العماره
در شمال محله العلا و در زاویه شمال شرقی حرم مطهر قرار دارد و یکی از بزرگترین محلات قدیمی نجف به شمارمی‌رود.

محله الحویش
درغرب محله العماره واقع شده و بر زاویه شمال غربی حرم مطهر مشرف است.

محله البراق
جنوب محله الحویش قرار دارد و از بقیه محله‌های فوق تازه سازتر است.
محله‌های جدید
محله‌های جدید شهر عبارتند از: حی الامیر، حی الغدیر، حی السعد، حی الحنانه، حی الجدیده، حی الصناعی، حی الاسکان، حی العلماء و حی المثنی.
خیابانهای نجف
خیابان های معروف شهر عبارتند از: شارع المدینه، شارع الرسول (ص)، شارع الامام زین العابدین (ع)، شارع الامام صادق (ع)، شارع الکوفه، شارع السور، شارع الخورنق، شارع السدیر، شارع الطوسی و شارع ابو صخیر.
مساجد معروف نجف

مسجد شیخ طوسی
که در کنار مقبره ایشان واقع است و همچنان محل تدریس اساتید حوزه نجف می‌باشد.

مسجد شیخ انصاری
مشهور به مسجد ترک ها که امام خمینی (قدس سره) درآن به اقامه نماز جماعت و تدریس می‌پرداختند.

مسجد هندی
از مساجد بزرگ و مشهور نجف و یکی از مراکز تدریس حوزه علمیه نجف است و در کنار آن کتابخانه آیت الله حکیم و آرامگاه او قرار دارد.

مسجد خضراء
از مساجد مشهور نجف است که سال ها محل تدریس حوزه علمیه نجف بود.

مسجد جواهری‌
به علت دفن مرحوم صاحب جواهر (رحمه الله) در آن بدین نام مشهور است.

مسجد صافی الصفا
گفته می‌شود امیر مومنان (ع) در آنجا نماز گزارده و در گوشه‌ای از آن مدفن یکی از یاران حضرت (ع) قرار دارد.

مسجد حنانه، مسجد عمران بن شاهین، مسجد الرأس یا بالاسر، مسجد شیخ جعفر شوشتری، مسجد صاغه (طلافروشان)، مسجد حیدری، مسجد مراد، مسجد آل کاشف الغطاء، مسجد حاج میرزا حسین خلیلی، مسجد شیخ مشکور، مسجد شیخ مرتضی، مسجد الشیخ الطریحی، مسجد آل المشهدی، مسجد علی رفیش، مسجد حاج حسین بهبهانی، مسجد شیخ آقا رضا همدانی و بالاخره مسجد علامه حسن شیرازی از دیگر مساجد مشهور نجف هستند.
مدارس دینی نجف
شهر نجف بیش از ده قرن است که بزرگترین حوزه دینی شیعیان به شمار می‌رود لذا مدارس بسیاری در آن به هدف سکونت و تدریس طلاب ساخته شدکه مهمترین آنها عبارتند از: 

 مدرسه مقداد سیوری
منسوب به فاضل عالی قدر مقداد سیوری که سال 826 ه ق درگذشت.

مدرسه صدر
از بزرگترین مدارس است که تنها در یک طبقه آن 30 حجره وجود دارد.

مدرسه معتمد
درسال 1262 ه ق ساخته شد وبعدها تجدید بنا شد. این مدرسه 20 حجره دارد.

مدرسه شیخ مهدی
در سال 1284 ه ق ساخته شد و دارای 22 حجره است.

مدرسه قوام
در سال 1300 ه ق تأسیس شد و 26 حجره دارد.

مدرسه سلیمیه
در سال 1250 ه ق ساخته شد و 12 حجره دارد.

مدرسه ایروانی
در سال 1305 ه ق ساخته شد و 19 حجره دارد.

مدرسه قزوینی
سال 1324 ه ق توسط محمدامین قزوینی با 33 حجره ودر 2 طبقه ساخته شد.

مدرسه بادکوبه ای
که در سال 1325 ه ق ساخته شد.

مدرسه شربیانی
که در سال 1320 ه ق ساخته شد و 12 حجره دارد.

مدارس خلیلی
که عبارت از دو مدرسه کوچک و بزرگ است، مدرسه کوچک با دو طبقه و 18 حجره در سال 1322 ه ق ساخته شد و مدرسه بزرگ در سال 1330 ه ق ساخته شد و دو طبقه و 46 حجره دارد.

مدارس آخوند
که عبارت از سه مدرسه بزرگ وکوچک و متوسط است. مدرسه بزرگ در سال 1321 ه ق ساخته شد و دو طبقه و 40 حجره دارد و دیوارآن کاشی کاری شده است. این مدرسه در سال 1385 ه ق نوسازی شد و تعداد حجره‌های آن به 80 حجره افزایش داده شد، مدرسه متوسط سال 1326 ه ق ساخته شد و 33 حجره دارد و دیوارآن کاشی کاری شده است، مدرسه کوچک درسال 1328 ه ق ساخته شد و دوازده حجره دارد.

مدرسه هندی
که بیست حجره دارد.

مدرسه بخاری
در سال 1329 ه ق ساخته شده و در سال 1380 ه ق تجدید بنا شد.

مدارس سید محمد کاظم رشتی
شامل دو مدرسه است، اولی در سال 1325 ه ق دردو طبقه و 80 حجره ساخته شد که دیوارهای آن کاشی کاری شده است، مدرسه دوم در سال 1380 ه ق به دستور آیت الله سید محسن حکیم ساخته شد.

 مدرسه مجدد شیرازی
دارای دو طبقه بوده و قبر مؤسسش در آن قراردارد.

مدرسه بروجردی
دارای سه طبقه و 64 حجره می‌باشد که در سال 1373 ه ق ساخته شد و در آن کتابخانه‌ای لبریز از کتاب های علمی و فقهی وجود دارد.

مدرسه عبدالعزیز بغدادی
از مدارس تازه تأسیس واقع در محله (حی السعد) بوده که شامل حجره‌های زیادی می‌باشد.

مدرسه دار الحکمه
مؤسس این مدرسه آیت الله محسن حکیم است.

جامعه النجف الدینیه
بزرگترین مدرسه دینی نجف اشرف می‌باشد و در سه طبقه ساخته شده و شامل 100 حجره و یک مسجد می‌باشد. این مدرسه را تاجری ایرانی به نام حاج محمد تقی اتفاق طهرانی در سال 1376 ه ق در محله (حی السعد) بنا کرد. زیربنای این مدرسه 5000 متر مربع است.

مدرسه لبنانیه
در منطقه (الجدیده) نجف واقع است.

مدرسه أزریه
این مدرسه نیز در (الجدیده) قرار دارد.

مدرسه دار العلم
متعلق به آیت الله خوئی بوده و در انتفاضه سال 1991 م ویران شد.

مدارس دیگر نجف عبارتند از: مدرسه شیخ ملا عبدالله (صاحب حاشیه در منطق)، مدرسه صدر اعظم، مدرسه جوهرچی، مدرسه امیر المؤمنین (ع).
کتابخانه‌های نجف
نجف شهری فرهنگی است، علما و شعرای بسیاری از این شهر برخاسته‌اند و معمولًا در هر مدرسه‌ای از مدارس دینی نجف کتابخانه‌ای وجود دارد لیکن تعدادی از این کتابخانه‌ها مهمترند که عبارتند از:

کتابخانه حسینیه
که این کتابخانه را حاج علی محمد نجف آبادی تأسیس کرد.

کتابخانه شیخ محمد رضا آل فرج‌
که حدود چهار هزار جلد کتاب نفیس دارد.

کتابخانه عمومی آل حنوش
حاج کاظم حسون آل حنوش در سال 1370 ه ق آن را تأسیس کرد.

کتابخانه عمومی نجف
که در سال 1946 م تأسیس شد.

کتابخانه امیرالمؤمنین (ع)
علامه امینی مؤلف الغدیر در سال 1373 ه ق آن را تأسیس کرد و حاوی کتاب های بسیاری به زبان های مختلف بوده وآثار با ارزش فراوانی را در خود جای داده است. این کتابخانه در محله حویش قرار دارد و آرامگاه آن مرحوم نیز در جوار آن است.

کتابخانه عمومی حکیم
آیت الله سید محسن حکیم در سال 1377 ه ق آن را در مجاورت مسجد هندی تأسیس کرد. آرامگاه آن مرحوم در گوشه‌ای از مسجد قرار دارد.

کتابخانه العلمین
درمسجد طوسی قرار دارد و به نام دو دانشمند شیعه، بحرالعلوم و شیخ طوسی نامگذاری شده است.

کتابخانه حیدریه
تأسیس آن به قرن چهارم هجری و به دوره آل بویه بر می گردد و دارای نسخ بسیار نفیسی بوده است که امروزه این کتاب ها در یکی از حجره‌های صحن نگهداری می شوند.

سایر کتابخانه‌های نجف عبارتند از: کتابخانه حسینیه شوشتری‌ها، کتابخانه مدرسه قوام، کتابخانه مدرسه بزرگ و مدرسه کوچک الخلیلی، کتابخانه شیخ جعفر کبیر، کتابخانه شیخ فخر الدین طریحی، کتابخانه الرابطه العلمیه، کتابخانه عبدالعزیز بغدادی، کتابخانه منتدی النشر (بعدها به دانشکده فقه در خیابان کوفه نقل مکان کرد( کتابخانه بروجردی، کتابخانه دانشکده نجف، کتابخانه شیخ محمد باقر اصفهانی، کتابخانه آخوند، کتابخانه الرحیم، کتابخانه سید جعفر بحر العلوم، کتابخانه امیرالمؤمنین (ع)، کتابخانه یعقوبی، کتابخانه نوری، کتابخانه بلاغی، کتابخانه الخطباء کتابخانه ملالی (متعلق به خاندان آل مله)، کتابخانه شیخ آقا بزرگ طهرانی، کتابخانه شیخ علی کاشف الغطاء متوفی سال 1151 ه ق، کتابخانه شیخ هادی کاشف الغطاء)
چاپخانه‌های معروف نجف
شهر نجف یکی از مراکز قدیمی چاپ ونشر کتاب های شیعه است و بسیاری از چاپ های اول کتابهای شیعه در این شهرانجام شده است. چاپخانه‌های نجف بسیارند و اولین چاپخانه‌ای که در این شهر تأسیس شد چاپخانه (حبل المتین) بود. چاپخانه‌های دیگر این شهر عبارتند از: مرتضوی، نعمان، الزهراء، الاداب و غیره.
شخصیت های مهم مدفون در شهر نجف
نجف مدفن بسیاری از انبیاء وصالحین وعلماء بوده است وگفته می‌شود که قبر آدم و نوح و هود و صالح در این شهر قرار دارد. افراد سرشناس مدفون در این شهر عبارتند از:

مدفن یاران خاص حضرت علی (ع)
در منطقه‌ای به نام (الثویه) که امروزه به صورت تپه‌ای در کنار مسجد حنانه قرار دارد بسیاری از اصحاب خاص امیر المومنین (ع) دفن شده‌اند که ازجمله می‌توان افراد زیر را نام برد: خباب بن الارت، احنف بن قیس، جویریه بن مسهر عبدی، سهل بن حنیف، کمیل بن زیاد نخعی، عبد الله بن أوفی و رشید هجری.
شهر نجف از دید جهانگردان‌
ابن جبیر (متوفی 580 ه ق) جهانگرد معروف اندلسی که شرح سفر خود را در سفرنامه خویش ثبت کرده است در این باره می‌گوید:
(در سمت غرب شهرکوفه و در فاصله یک فرسخی، مرقد مشهوری وجود دارد که به حضرت علی بن ابی طالب (ع) نسبت داده می‌شود وگویند که شترآن حضرت که حامل جنازه وی بود، چون بدین جا رسید بر روی زمین زانو زد و فرزندان آن حضرت وی را در همان جا به خاک سپردند و گویند که اکنون قبر وی در همان جاست و خداوند به صحت آن داناتر است. آن طور که به ما گفته شد مرقد آن حضرت بنایی باشکوه است که ما به علت ضیق وقت موفق به مشاهده آن نشدیم زیرا که در شهر کوفه فقط شنبه شب را اقامت کردیم) .
هروی در کتاب خود (الاشارات فی معرفه الزیارات) نیز از نجف سخن می‌گوید. ابن بطوطه که در سال 726 ه ق از شهر نجف دیدن کرده است، در سفرنامه خود درباره شهر نجف و مرقد مطهر حضرت علی (ع) چنین می‌گوید: از قادسیه حرکت کردیم و به نجف که مدفن علی بن ابی‌طالب (ع) است رسیدیم. این شهر نیک در زمینی پهناور و سخت واقع شده است و یکی از بهترین و پرجمعیت‌ترین شهرهای عراق می‌باشد که بازارهای خوب و تمیزی دارد. از باب الحضره وارد نجف شدیم و بعد از عبور از بازار بقالان و طباخان و خبازان به بازار میوه فروشان و خیاطان و قیصریه و بازار عطاران رسیدیم. آخر بازار عطاران باب حضرت است و قبری که معتقدند از آن علی (ع) می‌باشد در این محل است. روبروی مقبره، مدارس و زوایا و خانقاه‌ها قرار دارد که دایر و با رونق می‌باشند دیوارهای مقبره از کاشی است که چیزی همانند (زلیج) است اما از حیث جلا و نقش زیباتر از آن است. از باب حضرت وارد مدرسه بزرگی می‌شود که طلاب و صوفیان شیعه در آن سکونت دارند. در این مدرسه از هر مسافر تازه وارد تا سه روز پذیرایی می‌شود و هر روز دوبار غذایی مرکب از نان وگوشت وخرما به مهمانان می‌دهند. از مدرسه وارد باب القبله می‌شوند. حاجبان، نقیبان و سرایداران در این محل مراقب زوار می باشند و چون کسی برای زیارت وارد می‌شود به نسبت وضع و مقامش همگی آن جماعت یا یکی از آن ها بلند می شوند و با او در آستانه حرم می‌ایستند و اذن دخول می‌خوانند به این مضمون: (به فرمان شما ای امیرالمومنین (ع) این عبد ضعیف اذن می‌خواهد به روضه وارد شود اگر اذن می‌فرمائید که بیاید وگرنه باز گردد و اگر او اهلیت و شایستگی این مقام را ندارد باری شما اهلیت کرامت و عفو و اغماض را دارید) سپس اشارت می‌کنند که آستانه را و دو طرف چارچوبه در ورودی را ببوسد و داخل حرم بشود. داخل حرم با انواع فرش های ابریشمین و غیره مفروش است و قندیل‌های بزرگ و کوچکی از طلا ونقره در آن آویخته اند، در وسط حرم مصطبه چارگوشی است که صندوقی چوبین دارد وبر روی صندوق صفحات طلای پرنقش و نگاری که در ساختن آن کمال استادی و مهارت را به کار برده‌اند با میخ های نقره فروکوفته‌اند چنان که از هیچ جهت چیزی از چوب نمودار نیست. ارتفاع مصطبه کمتر از ارتفاع قامت آدمی است و در آن سه قبر هست که می‌گویند یکی از آن آدم (ع) و دیگری از آن نوح (ع) و سومی از آن علی (ع) می‌باشد و بین این سه قبر در طشت های زرین و سیمین، گلاب و مشک و انواع عطریات دیگر گذاشته‌اند که زوار دست خود را در آن فروبرده به عنوان تبرک بر سر و روی خود می‌کشند.
در دیگرحرم که آستانه‌ای نقره ای و پرده‌های ابریشمین الوان دارد به سوی مسجدی باز می‌شود که آن خود چهار در دارد و هر چهار در دارای آستانه‌های نقره و پرده‌های ابریشم می‌باشد. داخل مسجد نیز فرش های عالی انداخته‌اند و دیوارها و سقف آن با پرده‌های حریر مستور است. همه مردم این شهر رافضی‌(1) مذهب می‌باشند و از این روضه کرامت ها ظاهر می‌شود که منشأ عقیده مردم بر این که قبر علی (ع) در آن است همین کرامت ها می‌باشد. از جمله آن که در شب بیست وهفتم رجب که (لیله المحیا) می‌نامند عراقیان و خراسانیان و فارسیان و رومیان گروه گروه سی تن و چهل تن بعد از نماز خفتن در آنجا گرد می‌آیند و بیماران افلیج و زمین گیر را روی ضریح مقدس می‌گذارند و خود به نماز و ذکر و قرآن و زیارت مشغول می‌شوند و چون پاسی از شب گذشت همه مریض‌ها که شفا یافته و صحیح و سالم گشته‌اند برخاسته ذکر لااله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله می‌گویند و این حکایت در میان آنان به حد استفاضه رسیده وگرچه من خود آن شب را درک نکردم داستان آن را از اشخاص مورد اعتماد شنیدم و در مدرسه حرم سه تن از این اشخاص را دیدم که هر سه زمین گیر بودند یکی از روم آمده بود و دیگری از اصفهان و سومی از خراسان، از حالشان جویا شدم گفتند که امسال به (لیله المحیا) نرسیده‌اند و منتظرند که سال آینده آن شب را درک کنند. در این شب مردم ازشهرهای مختلف در نجف جمع می شوند و بازار بزرگی در آن شهر برپا می‌شود که تامدت ده روز برقرار می‌ماند.
در شهر نجف نه مأمور عوارض و مالیات هست و نه والی. تمام کارهای شهر دست نقیب الاشراف است. اهل نجف تجارت پیشه‌اند و در اقطار جهان به مسافرت و بازرگانی می‌پردازند و به شجاعت و سخاوت موصوف‌اند و در سفر بسیار خوش معاشرت هستند اما همگی درباره حضرت علی (ع) غلو می‌کنند. از شهرهای عراق هرکس که بیمار می‌شود نذری برای روضه علی (ع) می‌کند. بیشتر اشخاص که مثلًا از ناحیه سر دچار مرضی می شوند از طلا یا نقره علامتی به شکل همان عضو نذر و به خزانه هدیه می کنند. خزانه مزبور بسیار بزرگ و موجودی آن به قدری است که قابل ضبط نمی‌باشد.
نقیب الاشراف از سوی پادشاه عراق تعیین می‌شود و او نزد پادشاه مقامی بلند و منزلتی رفیع دارد. هنگام مسافرت نقیب تشریفات خاصی را که برای امرای بزرگ مرسوم است در حق او هم مرعی می‌دارند و علم‌ها و طبل‌ها با او به راه می‌اندازند و بر در خانه او هر صبح و شام طبلخانه نوبتی فرو می‌کوبند. حاکم و مالیات بگیر شهر نجف هم او است. نقیب نجف هنگام مسافرت من به آن شهر نظام الدین حسین بن تاج الدین الاوی بود (آوه شهری است در عراق عجم که سکنه آن رافضی مذهب اند) پیش از این نقیب هم جماعتی یکی پس از دیگری متصدی این منصب بوده‌اند مانند جلال الدین بن الفقیه و قوام الدین بن طاووس و ناصر الدین مطهر هروی و ابو غره بن سالم مدنی.
عبدالوهاب عزام در سفرنامه خود می‌نویسد که در سال 1349 ه ق از نجف دیدن کرده است، او می‌گوید: به حرم بزرگ آن حضرت وارد شدیم، هنگام غروب بود و عظمت آن محل مارا فراگرفته بود اما این ها باعث نشد که از زیبایی گنبد با شکوه آن وزر و زیور آویخته در داخل حرم غافل شویم.
در سال 1154 ه ق عبدالکریم کشمیری که یکی از درباریان نادرشاه افشار بود از نجف دیدن نموده و در سفرنامه خود که (بیان واقع) نام دارد درباره نجف چنین می‌گوید:
(آبادی این شهر به دلیل نبودن کشاورزی و رودخانه، از آبادی کربلا کمتر است و سکان این مکان کرامت بنیان، بیشتر مردم صالح و قانع هستند و در بیرون حصار از بیم تاراج اعراب بادیه نمی توان نشست و مردم همه در داخل (شهر پناه) (حصار) سکونت دارند وگنبد شاه ولایت پناه رضی اللّه تعالی عنه و کرم الله وجهه در کمال عظمت و تزیین در وسط شهر است. جواهر آبدار بر مرقد منوّره نصب کرده اند.)
در این هنگام نادرشاه، ابراهیم خان زرگرباشی را مأمور فرموده بود که به کربلا و نجف رفته، گنبد حضرت علی (علیه السلام) و حضرت سیدالشهدا (علیه السلام) را مطلا سازند. چنان که گنبد حضرت امام رضا (علیه السلام) در مشهد و مساجد ظفرخان روشن الدوله در شاه جهان، آباد است. زرگر باشی به حضور بنده در تهیه این امر، که متضمّن سرخ رویی آمر و مأمور بود، مشغول گردید و آن را به مدد حضرات به وجه أحسن به اتمام رسانید. در باب آوردن آب فرات به نجف اشرف نیز سعی بسیار کرده بود. اما سه فرسخ از نهر کنده شده بود که نادرشاه کشته شد و کار نهر معطّل ماند.
می‌گفتند که قبر نوح و آدم صفی اللّه (علیهما السلام) در گنبد حضرت شاه ولایت پناه است. لیکن قبر این دو بزرگوار ظاهر و بلند نیست.
اماکن زیارتی شهر نجف‌


حرم مطهر حضرت علی (ع)
مهمترین مکان مقدس شهر نجف حرم مطهر حضرت علی (ع) است که اصولًا شهر نجف به برکت این مکان مقدس ساخته شد و اماکن زیارتی بعدی در کنار آن قرار گرفته‌اند هرچند که زیارتگاه‌های دیگری متعلق به حضرت آدم و نوح و هود و صالح قبلًا در این مکان وجود داشته است اما در حقیقت عزت شأن این محل به دربرگرفتن جسد مطهر حضرت علی (ع) است.

توصیف حرم مطهر
ساختمان فعلی مرقد در حقیقت همان ساختمانی است که شاه صفی ساخته است، قبر مطهر در زیر گنبد بلندی است که سرتاسر آن طلاپوش است و در اطراف قبر مطهر روضه‌ای است که طول هر ضلع آن سیزده متر است ودر چهار سوی روضه مطهر رواق های مسقفی وجود دارد. در سمت شرقی روضه، ایوان طلا قرار دارد که در دو سوی آن دو مناره طلاپوش قرار دارند.

اعجاز هندسی حرم
شکل بنای مطهر حضرت علی (ع) به گونه‌ای ساخته شده است که:
1. چون آفتاب ظهر بر بنای حرم سایه افکند، بنا به گونه‌ای ساخته شده است که سایه آن چون بر نقطه معینی فرود آید، آن امر دلیل وقوع ظهر شرعی است و این مسأله در هنگام تابستان و زمستان تفاوتی نمی‌کند.
2. در هر سپیده دم اولین اشعه آفتاب بر ضریح مطهر می‌تابد و این مسأله در هنگام تابستان و زمستان تفاوتی نمی کند.
این امر احتیاج به دقت فراوان وآشنایی کافی با علم نجوم و هیئت دارد.

روضه شریف
قبر مطهر حضرت علی (ع) در وسط روضه مربعی شکل شریف قرار گرفته و بر بالای قبر مطهر دو گنبد خارجی و داخلی وجود دارد، گنبد خارجی نوک تیز بوده و ضخامت دیواره‌های آن هشت سانتی متر وارتفاع آن از سطح ضریح 42 متر وقطر آن 16 متر و محیط قاعده آن 50 متر است، گنبد داخلی دایره‌ای شکل بوده و ضخامت دیواره آن 60 سانتی متر و ارتفاع آن از سطح ضریح 35 متر وقطر آن 12 متر است.
گنبد بر روی حاشیه‌ای بلند که ارتفاع آن 12 متر است قرار گرفته و این حاشیه 12 پنجره برای نورگیری وتهویه دارد. گنبد از درون و بیرون با نقش و نگارهای بسیار زیبای اسلامی مزین شده است و مقرنس کاری آن از داخل با آیینه کاری زیبا وکاشیکاری و خطاطی و نقش‌های زیبا مزین شده است. سطح خارجی گنبد قبلًا کاشیکاری بود و پس از مشرف شدن نادرشاه به زیارت حرم مطهر، نامبرده دستور داد که کاشیکاری گنبد و ایوان وگلدسته را طلاکاری کنند ومبالغ هنگفتی را در این راه صرف نمود.
در زیر گنبد قبر شریف قرار دارد و صندوقی از چوب ساج هندی که یکی از شاهکارهای منبتکاری اسلامی است و در آن صدف، عاج، آبنوس و انواع دیگری از چوبهای گرانقیمت و زیبا کار شده است و بر روی آن نوشته هایی به زبان عربی کنده کاری شده است، تاریخ ساخت این صندوق 1202 ه ق است بر بالای صندوق مقصوره‌ای از آهن قرار دارد و بر بالای آن مقصوره دیگری وجود دارد که از نقره خالص ساخته شده و ظاهراً در دوره صفویان قرار داده شده بود. مقصوره اخیر در سال 1361 ه ق با مقصوره جدید دیگری تعویض شد که این مقصوره حاوی ده هزار و پانصد مثقال طلا و دو میلیون مثقال نقره بوده است و شاهکاری از هنر طلاکاری و نقره کاری به شمارمی‌رود.
دیوارهای روضه که گنبد بروی آن قرار دارد هفده متر ارتفاع دارد و تا ارتفاع یک متر و نیم از زمین با مرمر پوشیده شده و بالای آن نیز کاشیکاری بوده و مزین به نقوش و نوشته هایی از آیات قرآن کریم است، سپس تا حاشیه گنبد از سنگهای گرانبها و نادر پوشانده شده است و پس از آن آیینه کاری قرار دارد که توسط هنرمندان اصفهانی در دهه چهل شمسی انجام شده است.
روضه شریف شش در دارد، دو در غربی به رواق منتهی نمی‌شود زیرا که در پشت آن پنجره‌ای از نقره قرار گرفته، دو در شرقی به سمت رواق مقابل در ایوان طلا منتهی می شوند، ودو در شمالی که در پشت سر امام قرار گرفته و به رواق منتهی می‌شوند. دو در شرقی عبارتند از در سمت راست که در سال 1376 ه ق نصب شده و توسط لطف علی خان ایروانی اهدا شده بود و در سمت چپ که در سال 1287 ه ق نصب شده است و ناصر الدین شاه قاجار آن را اهدا کرده بود هردو در مذکور از نقره ساخته شده بود و در سال 1376 ه ق با دو در طلایی زیبا که هزینه ساخت آنها را حاج محمد تقی اتفاق طهرانی پرداخته بود تعویض گردید. دو در شمالی که به پشت ضریح منتهی می‌شوند از نقره خالص ساخته شده و در گذشته یک در بوده است اما در سال 1366 ه ق از جای خود برداشته شد و بجای آن دو در گذاشته شد.

صحن شریف
اطراف صحن شریف را دیواری مربع شکل فرا گرفته که طول هر یک از دو ضلع غربی و شرقی آن از خارج 84 متر و از داخل 77 متر است. ضلع شمالی آن از خارج 74 متر و از داخل 72 متر طول دارد و اما طول ضلع جنوبی دیوار از خارج 75 متر واز داخل 72 متر است. ارتفاع دیوار 17 متر بوده و از دوطبقه تشکیل شده است، طبقه اول از 54 ایوان سقف دار تشکیل شده که در مقدمه آنها حجره‌ای است که قبر یکی از مشاهیر درآن قرار دارد و معمولًا طلبه‌ها در آن سکونت می‌کنند و اکنون محل قرائت قرآن بر اموات شده است. اما طبقه دوم حوالی 78 حجره دارد که این حجره‌ها نیز محل سکونت طلبه‌ها بوده و دیوارهای آن کاشیکاری شده و بر بالای آن کتیبه‌هایی از آیات قرآنی وجود دارد. دیوار مذکور تمامی صحن شریف را که مساحت آن بالغ بر هشت هزار متر مربع است در بر می‌گیرد. کف صحن پوشیده از مرمر است و قبلًا کف صحن پوشیده از قبرها و سنگ قبرهای مختلف بود که باعث دشواری رفت وآمد زوار می‌شد. در سال 1206 ه ق سرداب هایی ساخته شد و بسیاری از قبرها به آن منتقل شد و سپس کف صحن هموار شده و با مرمر پوشانده شد.  دیوار صحن شریف پنج در دارد که عبارتند از:

1. باب الکبیر یا دربزرگ
که رو به بازار (سوق الکبیر) یا بازار بزرگ باز می‌شود و بر بالای این در ساعتی نصب شده که آن را وزیر ایرانی (امین السلطان) در سال 1305 ه ق به حرم مطهر اهدا نمود و در سال 1323 ه ق چهار سوی این ساعت و همچنین گنبدی که بر بالای در قرار گرفته با آجرهای طلایی تزئین گردید.

2. باب مسلم بن عقیل
در سمت راست باب الکبیر واقع شده و در اصلی محسوب نمی‌شود.

3. باب الطوسی
این در رو به قبر شیخ طوسی متوفی سال 460 ه ق باز می‌شود.

4. باب القبله‌
در قبله کوچکترین در صحن به شمارمی‌رود و بارها بازسازی شده است.

5. باب السلطانی
یا در سلطانی که در سمت غربی صحن قرار گرفته و علت تسمیه آن این است که در سال 1279 ه ق و در دوران سلطنت عبدالعزیز عثمانی افتتاح شد. نام دیگر این در باب الفرج است زیرا که منتهی به مقام امام زمان (عج) می‌شود.

گلدسته‌ها گلدسته‌های حرم در دو گوشه ایوان و در سمت شرقی روضه شریف قرار گرفته‌اند و قطر هرکدام از آنها 2/ 5 متر و محیط آنها هشت متر و ارتفاع هرکدام 35 متر است. گفته می‌شود که هر گلدسته چهار هزار آجر از طلای خالص دارد و در ارتفاع 25 متری گلدسته‌ها نواری به پهنای یک متر وجود دارد که با خط زیبای عربی آیاتی از سوره جمعه نقش بسته و بر بالای نوشته‌ها مقرنس کاری هایی وجود دارد که به جایگاه مؤذن منتهی می گردد که قطر آن یک متر و نیم و ارتفاع آن سه متر است و بر بالای آن استوانه‌ای باریک قرار گرفته که قطر آن یک متر و نیم و ارتفاع آن شش متر است و در انتهای این استوانه کلاهکی وجود دارد که بر بالای آن نقش هلال قرار گرفته است.
در سال 1156 ه ق نادر شاه افشار دستور داد که کاشیکاری گلدسته‌ها وگنبد و ایوان را جمع نموده و بجای آنها آجرهای طلا استفاده شود. در سال 1281 ه ق گلدسته جنوبی را کاملا تخریب کرده و بازسازی نمودند. در سال 1352 ه ق مجدداً گلدسته مذکور تخریب و بازسازی شد. اما گلدسته شمالی که در مجاورت قبر علامه حلی قرار دارد دوبار، یکی سال 1315 ه ق و بار دیگر در سال 1367 ه ق تخریب و مجدداً بازسازی گردید.

رواق حرم مطهر
رواق‌ها چهار سوی روضه مطهر را فرا گرفته‌اند و همگی آنها مفروش بوده و دیوارهای آن به دیوار روضه شریف متصل است. سقف این رواق و قسمتی از دیوارها آیینه کاری شده است. بخش پایینی دیوارها مرمرکاری شده است. ارتفاع دیوار رواق مساوی ارتفاع دیوار روضه و دیوار صحن می‌باشد و مساحت رواق از شرق به غرب در حدود 30 متر و از شمال به جنوب در حدود 31 متر است. رواق سه در دارد: دو در از آنها روبروی یکدیگرند و عبارتند از در شمالی و درجنوبی، در شمالی مقابل درصحن است که به نام باب الطوسی معروف است، و درجنوبی مقابل باب القبله است. این در از نقره ساخته شده وآب طلا داده شده است و در سال 1341 ه ق نصب شده است و هزینه آن را مادر حاج عبدالواحد شیخ قبیله آل فتله پرداخت کرده است و این در به نام باب المراد معروف است، اما در سوم، دری است که در ایوان طلا قرار دارد و یکی از درهای گرانبهای حرم مطهر است که در سال 1373 ه ق نصب شده و علاوه بر میناکاری، سنگهای گرانبها در آن جاسازی شده وآیات قرآن و اشعار زیبا روی آن خطاطی شده است.
سال 1373 ه ق در جدید دیگری باز شد که به رواق راه دارد و از کنار مرقد علامه حلی می‌گذرد. دیوارهای روضه و ایوان‌های خارجی همه کاشیکاری شده ودر بالای آن نواری پهن مزین به خط زیبای ثلث وجود دارد. این آثار بیشتر متعلق به دوره عثمانی‌ها است.

ایوان طلای بزرگ ایوان طلا در سمت شرقی حرم قرار دارد که دیوارها و سقف آن با آجر طلا پوشانده شده است. در دو گوشه ایوان طلا دو گلدسته طلا قرار دارند و دوسوی در قصیده‌ای با خط طلای برجسته به زبان فارسی نوشته شده است و بالای آن تاریخ تذهیب گنبد، گلدسته‌ها و ایوان به دستور نادر شاه افشار ذکر شده است. در ایوان طلا بسیاری از علما و بزرگان شیعه دفن شده اند، بطوری که در سمت راست ایوان حجره‌ای است که قبر علامه حلی درآن واقع شده است و در سمت چپ حجره دیگری است که قبر مقدس اردبیلی در آن قرار دارد و امروزه این مکان محل نگهداری بعضی از اشیاء نفیس حرم مطهر است. جلوی ایوان فضایی باز وجود دارد که یک متر از سطح صحن مطهر بالاتر است و طول آن 33 متر و عرض آن 20 متر است.

تاریخچه حرم مطهر حضرت علی (ع)
مرقد مطهر حضرت علی (ع) در طول دوران حکومت بنی امیه مخفی و پنهان بود و بجز فرزندان آن حضرت و برخی از خواص شیعیان کسی از محل آن اطلاعی نداشت. پس از سقوط حکومت اموی و سرکار آمدن عباسی ها، با برملا شدن راز محل دفن آن حضرت به تدریج شیعیان بسوی آن رو آوردند.
هنگامی که داود بن علی عباسی اقبال مردم بسوی آن مرقد شریف را مشاهده کرد، تعدادی کارگر را به سر قبر فرستاد تا آن را نبش کنند و محتویات آن را برایش بیاورند، کارگران چون قبر را به اندازه پنج ذراع نبش کردند به زمین سختی رسیدند که نتوانستند آن را بشکافند، پس از غلام نیرومندی خواستند که به کمک آنها بشتابد، غلام چون سه بار کلنگ زد ناگهان فریادی کشید و در جای خود مرد، چون این خبر را به داود رساندند، از کار خود توبه کرد و به علی بن مصعب بن جابر دستور داد که صندوقی ساخته و بر روی قبر بگذارند.
چندی نگذشت که شیعیان دوباره تحت آزار و فشار حکومت عباسی‌ها قرار گرفتند و بدین علت زیارت مرقد آن حضرت متروک شد.
هنگامیکه ابوجعفر منصور به خلافت رسید، سعی کرد مرقد مطهر را دوباره نبش کند و به غلام خود دستور داد که آن را بشکافد، و چون به قبر مطهر رسید، از آن کار پشیمان شد و دستور داد دوباره آن را بپوشانند.
در سال 170 ه ق بنا به گفته ابن طحال در کتاب فرحه الغری هارون الرشید خلیفه عباسی دستور داد که ساختمانی با آجر سفید رنگ و به طول و عرض یک ذراع بر روی قبر مطهر حضرت علی (ع) ساخته شود. همچنین وی دستور داد که گنبدی از گل سرخ نیز برای مرقد آن حضرت ساخته شود. علت این امر این بود که روزی هارون الرشید به منظور شکار بیرون رفت و سگهای شکار وبازهای او دنبال آهوئی کردند و آهو به زمینی پناهنده شد که سگهای شکاری وبازها بدان زمین وارد نشدند، پس هارون الرشید در شگفت شد و از یکی از کهن سالان کوفه علت امر را جویا شد و او پاسخ داد که آهو به قبر حضرت علی (ع) پناه آورده است و از این رو حیوانات شکاری از دنبال کردن آن روی برگردانده اند. هارون الرشید چون این را شنید دستور داد که ساختمان فوق الذکر را بر روی قبر آن حضرت بنا کنند.
هنگامی که متوکل عباسی به خلافت رسید دستور داد قبر مطهر حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) را ویران کنند.
در سال 250 ه ق عمر بن یحیی فرماندار کوفه دستور داد که قبر مطهر حضرت علی (ع) را بازسازی کنند.
در قرن سوم ه ق والی طبرستان محمد بن زید داعی (متوفی سال 287 ه ق) ساختمان مرقد را تجدید بنا کرد و گنبدی برای مرقد ساخت و دورتادور آن را دیوار کشی کرد.
در اواخر قرن سوم شاهزاده ابو الهیجاء عبدالله بن حمدان (متوفی سال 317 ه ق) که یکی از شاهزادگان خاندان شیعی مذهب بنی حمدان بود مرقد مطهر را باز سازی کرد وآن را با پرده‌های نفیس و حصیر گران قیمت فرش کرد.
در سال 372 ه ق عضدالدوله بویه (متوفی سال 372 ه ق) مرقد مطهر را دوباره بازسازی کرد و اموال بسیاری در این راه خرج نمود وکارگران و نجاران بسیاری از سایر مناطق به آنجا برد و مردم را به رفتن به آنجا تشویق نمود.
ابن جبیر جهانگرد معروف (متوفی سال 580 ه ق) در این باره می‌گوید:
(در غرب شهر کوفه و در فاصله یک فرسخی مرقد معروفی است که به حضرت علی بن ابی طالب (ع) نسبت داده می‌شود که متأسفانه بعلت کمبود و قت موفق به زیارت آن نشدیم.)
ساختمان عضد الدوله در آتش سوزی سال 755 ه ق در آتش سوخت زیرا که دیوارهای مرقد از جنس چوب ساج نقش دار بود. البته این آتش سوزی همه آثار عضد الدوله را از بین نبرد بلکه قسمتی از آثار بنا برجای ماند به طوریکه محمدحسین کتابدار می‌گوید بخشی از بنای عضد الدوله تا سال 1041 ه ق هنوز پابرجا بوده است.
در سال 760 ه ق سلطان اویس بن حسن جلایری آن را بازسازی کرد.
شاه عباس کبیر در دوران پادشاهی خود و تحت نظر شیخ بهائی اقدام به بازسازی روضه، گنبد وصحن شریف نمود.
در سال 1047 ه ق شاه صفی صفوی، نواده شاه عباس، مرقد مطهر را مجدداً بازسازی کرده وآن را توسعه داد و پس از درگذشت او در سال 1052 ه ق، پسرش شاه عباس دوم کار پدر را ادامه داده وآن را به اتمام رساند.
در سال 1155 ه ق نادر شاه افشار در سفری به عتبات عالیات دستور تعمیر و بازسازی خرابی‌ها را داده و او اولین کسی است که دستور داد گنبد حرم مطهر طلا آذین شود.
در سال 1204 ه ق، محمد خان پسر حسن خان قاجار مؤسس سلسله قاجار ضریحی از نقره ساخت و فرستاد که بر روی قبر مطهر نهاده شد.
در سال 1217 ه ق بعلت حملات مکرر وهابی‌ها به شهرهای نجف و کربلا، دورتادور شهر نجف بارویی کشیده شد که آثار برجای مانده آن تا سال 1385 ه ق همچنان پابرجا بود.
در سال 1220 وهابی‌ها به رهبری خاندان آل سعود به شهرهای نجف وکربلا حمله کردند و طلاها ونقره‌های موجود در حرم مطهر حضرت علی (ع) را غارت کردند.
در سال 1361 ه ق طایفه شیعیان اسماعیلی بهره، دوباره ضریح نقره حرم مطهر را بازسازی کردند که این ضریح تا روزگار ما باقی مانده است.
در سال 1376 ه ق تاجری ایرانی به نام حاج محمد تقی اتفاق در طلا را به حرم مطهر حضرت علی (ع) هدیه نمود و با تلاشهای سید محمد کلانتر این در نصب گردید.

موزه یا گنجینه حرم مطهر
در حرم مطهر حضرت علی (ع) موزه‌ای قرار دارد که هدایای بسیاری را در برمی گیرد، این هدایا درطی قرون متمادی توسط پادشاهان، سلاطین، وزرا، بزرگان حکومتی، سران لشکری، تجار و اشراف به مرقد مطهر هدیه شده اند. کهن ترین این اشیاء متعلق به قرن چهارم هجری و دوران حکومت آل بویه است. این اثر عبارت است از پارچه گرانبهایی که عضد الدوله بویه در سال 372 ه ق بعنوان روپوش قبر هدیه کرده است و یکی از شاهکارهای فن نساجی وگلدوزی وگلابتون کاری است که حتی ساختن آن در قرن بیستم نیز دشوار به نظر می‌آید.
علاوه براین هدایای گرانبهای دیگری نیز در این موزه وجود دارد که تعداد آنها بالغ بر 2020 قطعه بوده و در خزانه‌ای که در جوار روضه مطهر در رواق جنوبی حرم واقع شده است نگهداری می گردد. این قطعات به شرح زیر می‌باشند:
1. تعداد زیادی قرآن خطی گرانبها که بالغ بر 550 نسخه است که قدیمی ترین آنها متعلق به قرن اول هجری است وآخرین آنها متعلق به قرن چهاردهم است.
2. آثار گرانبهای فلزی که 420 قطعه می‌باشند و از زیورآلات زرینی تشکیل شده‌اند که با جواهراتی نظیر زمرد، الماس، مروارید، فیروزه وغیره آراسته شده اند. همچنین قندیل‌های طلایی که با سنگهای گرانبها مرصع شده و نیز بخور دان‌ها، کاسه‌ها، آفتابه‌ها، زیارتنامه‌های فلزی، گلدانها، کشکول و مجموعه مختلفی از سلاح نیز ازجمله این آثارند.
3. منسوجات که شامل 448 قطعه بوده و عبارتند از پوشش قبر، پرده‌ها، خیمه‌ها، لباس‌ها وغیره که برخی از آنها با سنگهای گرانبها تزئین شده اند.
4. فرشهای نفیس که شامل 325 قطعه فرش بوده و از نفیس‌ترین فرشهای جهان به شمارمی‌روند، در این مجموعه فرشی وجود دارد با دو رو که نقشه هر روی آن با دیگری متفاوت است.
5. آثار شیشه‌ای که 121 قطعه بوده و شامل بلور و ظرفهای شیشه‌ای نادر و قندیل هاست.
6. آثار چوبی که شامل 156 قطعه بوده و بیشتر آنها را کشکولهای ساخته شده از چوب ساج هندی با کنده کاریهای زیبا، همچنین رحلهای قرآن و زیارتنامه های چوبی تشکیل می‌دهند.

شخصیت‌های مهم مدفون در حرم مطهر حضرت علی (ع)
در روضه و حرم مطهر حضرت علی (ع) بسیاری از شخصیات مختلف تاریخی مدفون شده‌اند که بعنوان مثال می‌توان افراد زیر را نام برد:

قبور موجود در روضه شریف
قبور موجود در رواق زیر گنبد علاوه برافراد فوق الذکر بسیاری از امیران، شاهزادگان خاندان آل حمدان، پادشاهان ایلخانی، ملوک مهاباد، پادشاهان مصر، وزرای دولت فاطمیین، امرا و شاهزادگان هند و پادشاهان ایران در حرم مطهر دفن شده اند. اما آرامگاه‌های علما و فقهای نامدار شیعه عبارتند از:

علامه حلی‌
در اتاقی واقع در راهروی جنب گلدسته شمالی مدفون است. در این مقبره حاج آقا مصطفی خمینی هم دفن شده است.

مقدس اردبیلی
در اتاقی در ایوان طلا و جنب گلدسته جنوبی مدفون است.

سید محمد کاظم یزدی‌
در مقبره بزرگی که در سمت شمال صحن قرار دارد دفن است.

شیخ مرتضی انصاری‌
در سمت غرب راهرو و دالان باب القبله و درون اتاقی دفن است.

میرزای نائینی‌
که مدفون در دومین مقبره پیش از زاویه جنوبی است.

آخوند خراسانی‌
در مقبره جنوبی واقع در دالان باب الذهب قرار دارد. نزدیک او مدفن فقیه مشهور میرزا حبیب الله رشتی و سید ابوالحسن اصفهانی واقع است.

آیت الله بهبهانی
وی از رهبران مشروطیت بود که به دست مخالفان و عوامل بیگانه ترور شد. قبر او در دومین مقبره پس از دروازه باب السوق، به سمت شمال قرار گرفته است.

علاوه بر بزرگان فوق الذکر که دارای مقابر مشهوری هستند، در صحن و حجره‌های اطراف آن نیز گروه زیادی از شخصیتهای دینی مدفونند که برخی از آنان عبارتند از: آیات عظام سید محمد سعید حبوبی، شربیانی، شیخ محمد حسن آشتیانی، سید ابوالقاسم خویی، سید محمود شاهرودی، حاج آقا حسین قمی، شیخ الشریعه اصفهانی، سید عبدالحسین شرف الدین، آقا ضیاء الدین عراقی، شیخ محمد حسین غروی اصفهانی، حاج محمد حسین امین الضرب و دیگر علما.
مقام امام زین العابدین (ع)
این مقام در کنار حرم مطهر حضرت علی (ع) و در سمت قبله قرار دارد. گفته‌اند که امام زین العابدین (ع) هنگامیکه به زیارت جدش مشرف می‌شده، در این مکان شتر خود را می‌بست و با پای برهنه به زیارت قبر مطهر می‌شتافت و سپس بر می‌گشته و در همین مکان شب را به صبح می‌رسانده و باز می‌گشت. صفوی‌ها این مکان را ساختند که بعدها تجدید بنا شد، در محراب آن صخره ای زیبا و خوش‌تراش وجود دارد که بر روی آن حروف مقطعه‌ای حک شده است وگفته می‌شود که این نوشته ازکارهای شیخ بهائی است و عبارتست از طلسمی که برای نیش مار مفید است. برخی از مردم کرامات زیادی را به این محل نسبت می‌دهند.
 مقام حضرت مهدی( عج )
این مقام در سمت غربی شهر و در قسمت آغازین قبرستان وادی السلام قرار دارد و اولین کسی که این مقام را بنا کرد (سید محمد مهدی بحر العلوم) بود اما این بنا در سال 1310 ه ق ویران شد و بعدها دوباره به شکل سابق بازسازی گردید وگنبدی با کاشیکاری فیروزه‌ای بر روی آن بنا گردید(1)، در حالیکه قبلًا گنبد آن از گچ و سنگ ساخته شده بود. در داخل این مقام جائی وجود دارد که مقام (امام صادق (ع)) خوانده می‌شود، وظاهراً علت تسمیه این مقام حدیثی است که از امام صادق در هنگام زیارت مرقد مطهر جدش روایت شده است که چون آن حضرت به نجف رسید از شترش پیاده شد و دو رکعت نماز خواند، سپس کمی آن طرف تر رفت و دو رکعت دیگر خواند، سپس کمی آن طرف تر دو رکعت دیگر خواند و هنگامیکه از آن حضرت درباره اماکن مذکور پرسیدند، فرمود: اولین جا موضع قبر امیرالمؤمنین و دومین جا موضع رأس الحسین و سومی موضع منبر حضرت قائم (ع) است. و ظاهراً منظور آن حضرت از موضع رأس الحسین (ع) جائی است که سر مطهر امام حسین پس از آوردن به کوفه در این محل قرار داده شده است وگرنه صحیح آنست که سر مطهر امام حسین همراه با جسد مطهر وی در حرم شریفش در کربلا مدفون شده است.
مرقد هود و صالح
در قبرستان وادی السلام، در شمال شهر نجف، قبر پیامبران خدا هود و صالح (ع) قرار دارد وآرامگاه آنان بسیار معروف بوده و در میان خاص و عام مشهور است.
اولین کسی که بر سر قبر این دو پیامبر بزرگوار گنبدی از سنگ گچ بنا کرد، سید محمد مهدی بحر العلوم بود که متأسفانه این بنا بعد از مدتی ویران شد و مجدداً گنبد دیگری با کاشیکاری‌های فیروزه‌ای برآن بنا شد و در سال 1337 ه ق مرقد آنان دوباره بازسازی گردید.
مرقد آدم و نوح
در زیارتنامه حضرت علی (ع) می‌خوانیم که (وسلام بر تو، وسلام برآدم و نوح که درکنار تو دفن شده‌اند ...) و این موضوع دلالت دارد بر اینکه آدم و نوح در داخل روضه مطهر و درکنار قبر حضرت علی (ع) مدفون شده‌اند. ابن بطوطه در سفرنامه‌اش نیز می‌گوید که در هنگام دخول به روضه مطهر شاهد سه قبر بوده است که یکی متعلق به حضرت علی (ع) و دو قبر دیگر متعلق به آدم و نوح بوده است. جهانگرد دیگری به نام (سید علی ترکی) در کتاب خویش (مرآه الممالیک) می‌گوید که: در سال 961 ه ق پس از زیارت حضرت علی (ع) در نجف به زیارت آدم و نوح و شمعون رفته است و این درحالی است که هیچ منبعی از دفن شمعون در نجف سخن نگفته است و هیچ کسی چنین مرقدی را سراغ ندارد.
 مسجد حنانه
گویند که قبل از اسلام در این منطقه بنایی ایستاده قرار داشت که به آن (قائم) می‌گفتند و هنگامیکه جنازه مطهر حضرت علی (ع) را برای دفن به نجف می‌بردند، از جلوی این بنا عبور کردند و این بنا کمی انحنا پیدا کرد، از اینرو منطقه مذکور بعدها به نام حنانه معروف شد. برخی دیگر می‌گویند که ابن زیاد در محرم سال 61 ه ق قافله اسرای اهل بیت را به همراهی سر مطهر امام حسین و سرهای سایر شهدا در این منطقه جای داد تا شهر کوفه را برای ورود آنان آماده کند و زمین از این مصیبت بزرگ سر به نوحه و زاری برداشت و برخی گویند اهل بیت (ع) با دیدن سرهای شهدا سر به نوحه وزاری برداشتند و این منطقه به حنانه (ناله و نوحه کننده) معروف شد و بعدها در این محل مسجدی بنا شد که به مسجد حنانه معروف گردید.
مسجد حنانه از مساجد متبرکه شهر نجف است و یکی از سه جائی است که امام صادق در آنها نماز خوانده است. این مسجد در جاده نجف به کوفه و در شمال شهرنجف واقع شده است و نزدیک منطقه‌ای به نام الثویه است که مدفن بسیاری از خواص امیرالمؤمنین (ع) است که قبرهای آنان ویران شده است.
مرقد کمیل بن زیاد

این مرقد در بین راه نجف کوفه قرار دارد و بصورت حرم بزرگی با گنبد با شکوهی است. کمیل بن زیاد نخعی یکی از اصحاب نزدیک حضرت علی (ع) بود که حضرت علی (ع) دعای معروف به دعای کمیل را به او یاد داد. او در جنگ نهروان همراه آن حضرت بود و مردی مورد اعتماد و قلیل الحدیث بود و از عابدان کوفه به شمارمی‌رفت و حضرت علی (ع) او را به فرمانداری شهر هیت اعزام کرد. در دوران حجاج و بنا به دستور او کمیل دستگیر وکشته شد.
شیخ مفید در کتاب ارشاد گوید که چون حجاج به حکومت رسید، کسانی را به دنیال کمیل فرستاد وکمیل از دست آنها فرار کرد، حجاج نیز برای انتقام گرفتن از او، مقرری قوم او را از بیت المال قطع کرد و چون این خبر به کمیل رسید گفت: من پیرمردی بیش نیستم که عمرم به سر رسیده است و اکنون شایسته نیست که قوم من به خاطر من از مقرری خود محروم شوند، پس به نزد حجاج رفت و خود را تسلیم کرد. حجاج چون او را دید گفت: دلم می‌خواست که به هر وسیله‌ای تو را دستگیر کنم. کمیل گفت: دندان هایت را برای من تیز نکن و سپس در ادامه به او گفت بدان که امیرالمؤمنین (ع) به من خبر داد که تو قاتل من هستی، حجاج گفت: حجت بر تو تمام است. کمیل گفت: آری، این قضا و قدر است. سپس حجاج دستور داد که گردن او را زدند.
شیخ حرز الدین در کتاب المراقد می‌گوید: بر مرقد او در (الثویه) گنبدی سفید است و قبر او بر روی تپه‌ای قرار دارد که در حدود یک میل تا باروی شهر نجف فاصله دارد و امروزه مرقد او در جاده کوفه به نجف مشهور و معروف است و اطراف آن را مسجد بزرگی فرا گرفته که آن را سید محمد کلانتر تجدید بنا کرده است‌.
در حیاط حرم کمیل بن زیاد مرقد شیخ احمد وائلی قرار دارد، شیخ احمد وائلی در 17 ربیع الاول سال 1347 ه ق در شهر مقدس نجف بدنیا آمد. خانواده او از طایفه بنی لیث بودند که از خاندان‌های بزرگ ناحیه فرات وسطی از قرن ششم هجری به بعد به شمارمی‌رفته‌اند. در خانواده وائلی دهها شخصیت و چهره فرهنگی و مذهبی به ظهور رسیده است پدرش شیخ احمد حسون وائلی نام داشت که خطیبی مشهور و در عین حال کاسبی مغازه‌دار بود. شیخ احمد وائلی تحصیل در حوزه را از نوجوانی آغاز کرد و همزمان به تحصیلات دانشگاهی در رشته‌های فقه و ادب عرب در دانشگاه بغداد وسپس در دانشگاه قاهره پرداخت.
اشعار وائلی از محبوبیت واعتبار ادبی واجتماعی ویژه‌ای برخوردار بود. در میان اشعار او علاوه بر مضامین مذهبی، توجه جدی به مسائل اجتماعی و همچنین مسأله فلسطین دیده می‌شود. با این حال مهمترین مشخصه وائلی منبرهای پر شور وجذاب او بود.
شیخ احمد وائلی پس از به قدرت رسیدن صدام و افزایش فشار بر شیعیان، 25 سال گذشته را دور از وطن گذراند و تنها پس از سقوط صدام حسین در اردیبهشت 1382، توانست به میهن خود باز گردد. با اینحال حضور او در عراق چندان نپایید و روز 14 جمادی الاول سال 1424 ه ق (مصادف با دوم مردادماه 1382) در شهر کاظمین به رحمت ایزدی پیوست. جنازه او با حضور میلیونی شیعیان عراق تشییع شد و پیکر او در حیاط حرم کمیل بن زیاد در منطقه حنانه نجف اشرف به خاک سپرده شد.
مسجد عمران بن شاهین
از قدیمی‌ترین مساجد نجف است که در اواسط قرن چهارم هجری توسط عمران بن شاهین ساخته شد. عمران یکی از شورشیان علیه حکومت عضد الدوله بویه بود که شکست خورد و با خود عهد کرد که چنانچه سلطان از وی درگذرد دو رواق یکی در نجف ودیگری در کربلا بنا کند. رواقی که در نجف ساخت در سمت شمالی حرم مطهر قرار داشت و در آن هنگام حرم مطهر کوچک بوده و عبارت بود
از روضه مطهر و رواق آن همان صحن بود و در کنار صحن ایوان شرقی آن قرار داشت و مسجد عمران چندگامی تا آن فاصله داشت ... در دوران شاه عباس صفوی صحن را از جهت شمال توسعه دادند و این امر باعث شد که قسمتی از مسجد عمران بن شاهین به صحن افزوده شود. در دوران شاه صفی باز خانه‌های اطراف حرم خریداری شد و بدینوسیله صحن بزرگی ساخته شد که تا امروز برجا مانده است. در سال 1368 ه ق دولت قسمت دیگری را تخریب نموده، خیابان کشی کرد و تنها قسمتی از مسجد باقی ماند که این قسمت تا روزگار ما باقی مانده است که در مسجد اکنون در راهروی حرم که به باب الطوسی منتهی می‌شود قرار دارد.
مسجد الخضراء
این مسجد در جهت شمال شرقی دیوار خارجی صحن شریف واقع شده و مدخل آن از ایوان دوم دیوار شرقی است، این مسجد بسیار قدیمی است و تاریخ ساختن آن معلوم نیست و گمان می‌رود که آن را علی بن مظفر ساخته باشد. مسجد مذکور در سال 1388 ه. ق به طرز زیبایی بازسازی شد و برای دهها سال از مراکز اصلی تدریس در حوزه علمیه نجف به شمارمی‌رفت.
مسجد الرأس (بالاسر)
مسجدی بسیار قدیمی است که در آن رو به صحن شریف و در سمت ایوان بزرگ مقابل رواق باز می‌شود و چون در سمت بالاسر مطهر حضرت قرار دارد به آن مسجد رأس می‌گویند. تاریخ بنای آن به دوره پادشاهان ایلخانی باز می‌گردد که بارها تجدید بنا شده است وآخرین بار در سال 1306 ه ق از طرف نادر شاه افشار تجدید بنا شده است. در محراب این مسجد قطعاتی از کاشی‌های خشتی متعلق به قرن ششم هجری به چشم می‌خورد. این مسجد به شکل مستطیل بوده و در وسط آن صحن بزرگی قرار دارد و در دو سمت شمالی و جنوبی صحن دو ایوان بزرگ وجود دارد که تعداد زیادی ایوان مرمری در آنها قرار دارند. در سال 1368 ه ق در حدود پنج متر از مسجد گرفته و به خیابان مجاور آن افزوده شد.
مسجد شیخ طوسی
این مسجد در اصل خانه شیخ طوسی بود و وی قبل از وفات وصیت کرده بود که درآن به خاک سپرده شود و محل مذکور بصورت مسجدی درآید. این مسجد روبروی در طوسی حرم مطهر و در سمت شمالی آن قرار گرفته است و در کنار آن مقبره سید محمد مهدی بحر العلوم واقع شده است. مسجد طوسی بارها تجدید بنا شده است، این مسجد در سالهای 1198 ه ق، 1305 ه ق و 1380 ه ق تجدید بنا شده است. شیخ طوسی یکی از مشاهیر فقهای امامیه و مؤسس حوزه علمیه نجف است که در سال 460 ه ق وفات یافت. مسجد شیخ طوسی در ده قرن گذشته یکی از مراکز تدریس حوزه نجف شمرده می‌شود.
تکیه بکتاشیه
این تکیه در کنار مسجد بالاسر قرار دارد و ساختاری بسیار محکم داشته و از سنگهای بزرگ ساخته شده است که شبیه بنای صحن شریف است. برخی اعتقاد دارند که این محل قبلًا کتابخانه حرم مطهر بوده است و به نظر می‌رسد که در دوران حاج بکتاش در قرن هشتم هجری ساخته شده باشد و از دو بخش تشکیل شده که بخش اول آن مخصوص نماز جماعت و برپایی دروس دینی بوده و از چهار ایوان تشکیل می‌شود. و اما بخش دوم مربعی شکل و دو طبقه بوده و تعدادی اتاق دارد که درآن برخی از عابدان و زاهدان به کار عبادت مشغولند. این تکیه محل تجمع و برگزاری مراسم (صوفیان بکتاشی) بوده است. ساختمان این تکیه امروزه به انبار آستانه تبدیل شده است.
وادی السلام
نام گورستان عمومی و معروف شهر نجف است و یکی از کهن‌ترین گورستان‌های جهان به شمارمی‌رود. این گورستان تنها متعلق به اهالی نجف نبوده بلکه مدفن بسیاری از شیعیان جهان و از کشورهای مختلف نظیر: هندوستان، ایران، پاکستان، کویت، جبل عامل لبنان و غیره می‌باشد. در این گورستان پادشاهان، وزرا، امرا وشاهزادگان، علما و دانشمندان وعامه مردم به خاک سپرده شده‌اند. برخی از قبرها منهدم شده و برخی رو به ویرانی است در این میان تعدادی از قبرها نیز تازه احداث شده است. قبرها بزرگ وکوچک بوده، برخی دارای دکه‌های بلند و برخی دارای دکه‌های کم ارتفاع، برخی قبرها دیوار کشی شده است و برخی دیگر دارای اتاقی است که قاری قرآن در آن می‌نشیند و روزها پی‌درپی برای مرده قرآن می‌خواند و دستمزد خود را از بستگان مرده دریافت می‌کند. برخی از قبرها نیز دارای باغچه هستند. بر روی برخی از قبرها نیز گنبدهایی دیده می‌شود که رنگ و نوع آن بسته به اهمیت متوفی با یکدیگر تفاوت دارد. بر روی هر قبری سنگ قبری وجود دارد که بر روی آن نام متوفی و تاریخ درگذشت او نقش بسته است و نوع این سنگ قبرها بسیار متفاوت است و معمولًا بر روی برخی از آنها ابیات شعری به زبان عربی فصیح و عامیانه نقش بسته است.
از جمله مراقد موجود در قبرستان وادی السلام مرقد پیامبران خدا (هود و صالح) است که در سمت غربی وادی السلام و در پشت باروی قدیمی شهر نجف و شمال شرقی حرم مطهر حضرت علی (ع) قرار دارد. این دو پیامبر در یک حرم مدفونند و بر روی این حرم گنبدی متوسط بنا شده است. قبلًا بر روی این مرقد صخره سرخ قدیمی وکهنی قرار داشت که طول آن به اندازه یک ذرع و چند انگشت و عرض آن به اندازه یک وجب بود و بر روی آن با خط کوفی مطالبی نوشته شده بود که نشان می‌داد، این محل قبر حضرت هود و صالح است. اولین کسی که بر روی این قبرها صندوقی چوبین گذاشت عالم جلیل القدر سید محمد مهدی بحر العلوم بود و پس از آن بانویی به نام (ملاحفیره) همسر ملایوسف نقیب وخزانه دار حرم مطهر حضرت علی (ع)، متوفی سال 1270 ه ق که نذر کرده بود در صورت بچه دار شدن، گنبدی بر بالای قبر آنها بسازد گنبد آجری کوچکی بر روی قبر آنان ساخت.
در سال 1333 ه ق که انگلیسی‌ها شهر نجف را به مدت چهل روز محاصره کرده بودند، بسیاری از اماکن مقدسه و از جمله آنها مرقد هود و صالح را ویران کردند و پس از برطرف شدن حصار، اهالی متوجه شدند که انگلیسی‌ها نه تنها گنبد و مرقد مطهر آنان را ویران کرده‌اند بلکه سنگ نوشته کوفی را نیز به سرقت برده‌اند.
 

شهر مقدس کربلا
دومین شهر مقدس عراق است که در فاصله 105 کیلومتری جنوب غربی بغداد ودر حاشیه صحرا و در غرب رودخانه فرات و در سمت چپ آبراه (حسینیه) که از فرات منشعب شده قرار دارد شهر کربلا بر روی طول جغرافیایی 44 درجه و عرض جغرافیایی 33 درجه و 31 دقیقه قرار دارد در شمال آن استان (انبار) و در جنوب آن استان نجف و در شرق آن استان حله و بخشی از استان بغداد و در غرب آن صحرای شام وکشور عربستان سعودی قرار گرفته است.
بنا به گفته مورخان، تاریخ این شهر به دوران بابلی‌ها می‌رسد و قبل از فتح اسلامی این منطقه گورستان مسیحیان بود. برخی از صاحب نظران معتقدند که معنی کلمه (کربلا) که یک واژه قدیمی بابلی است، (نزدیکی به خدا) است و برخی دیگر معتقدند که این کلمه تحریف شده واژه عربی (کور بابل) به معنی روستاهای بابل است، برخی نام این منطقه را نینوی می‌دانند که در حال حاضر نام منطقه‌ای در شهرستان (سده الهندیه) در استان کربلا است. از نامهای دیگر منطقه: غاضریه، عقر بابل، نواوویس، الطف، الروضه، الحائر والحیر است علت تسمیه این منطقه به الحائر این بوده است که در دوران المتوکل خلیفه عباسی، خلیفه دستور داد که قبر شریف امام حسین (ع) را به آب ببندند تا ویران گردد و هنگامیکه آب رودخانه را بدین سو سرازیر کردند آب تا نزدیک قبر رسید و تنها گرداگرد آن را فرا گرفت و از همان زمان به نام الحائر (آب سرگردان) نامیده شد. برخی نیز اعتقاد دارند که واژه کربلا از کلمه آشوری (کرب) به معنی معبد (أیل) به معنی خدا مشتق شده است و معنی آن (معبد الهی) است. گروهی دیگر براین گمان هستند که این واژه فارسی بوده و ریشه آن دو کلمه (کار) و (بالا) به معنی (کاری برجسته و با ارزش) است. با این همه به نظر می‌رسد که ریشه کلمه کربلا از واژه عربی (الکربه) گرفته شده باشد که به معنی زمین نرم و سست است و همچنین این واژه معنی غربال شده را نیز می‌دهد و عرب‌ها وقتیکه گندم را غربال نموده و تمیز می‌کنند از این واژه استفاده می‌کنند وشاید علت این تسمیه این باشد که گویی خاک این منطقه از سنگ وکلوخ غربال شده است و باید افزود که (کربله) نام دیگر گیاه (ترشک) است و این گیاهان در منطقه مذکور به وفور دیده می‌شود.
مساحت کربلا در حدود 52856 کیلومتر مربع است و خاک این شهر نرم و بدون سنگ و شن می باشد. گرداگرد شهر را باغهایی فرا گرفته که آب آنها از رودخانه فرات تأمین می گردد. شهر کربلا دارای دو راه ارتباطی است یکی از این راه ها، راه کربلا بغداد است که از شهر (مسیب) می‌گذرد و طول آن بالغ بر 97 کیلومتر است و راه دوم راه نجف کربلا است و در هر دو مسیر باغها و نخلستان‌های متعدد گرداگرد کربلا و راه‌های ارتباطی را فرا گرفته است. شهر کربلا به دو بخش (قدیمی) و (جدید) تقسیم می شود، قسمت قدیمی شامل هسته اولیه شهر است که تا حدودی همچنان بافت سنتی خود را حفظ کرده است و قسمت جدید شهر بعدها به آن اضافه شده و شامل خیابانهای پهن، ادارات دولتی، مدارس دینی و ساختمانهای جدیدمی باشد. شهر کربلا در مسیر راه آهن بصره بغداد قرار دارد و شاخه ای از این راه آهن به کربلا رسیده و سپس به شهرستان (سده هندیه) که از توابع استان کربلا است منتهی می‌گردد و طول آن 36 کیلومتر است.
تاریخچه شهر کربلا
هنگامیکه حضرت علی (ع) در دوران خلافت عازم جنگ صفین بود چون به سرزمین کربلا رسید چهره اش افسرده شد، پس اطرافیان از آن حضرت (ع) در این باره پرسیدند حضرت فرمود: این سرزمین در نزد خدا ارج و قرب زیادی دارد، آری اینجا محل خیمه‌گاه آنان است و این محل قتلگاه آنان است. هنگامیکه اصحاب بیشتر جویا شدند حضرت فرمود: آنان گروهی گرانقدر از آل محمد (ص) خواهند بود که در اینجا کشته می شوند.
هنگامیکه در سال 61 ه ق امام حسین (ع) به این منطقه رسید و لشکریان عبید الله قافله آن حضرت را محاصره کردند، حضرت به روستای (عقر) اشاره کرد و فرمود: نام این روستا چیست؟ جواب دادند: نامش (عقر) است. حضرت فرمود: از (عقر) به خدا پناه می‌بریم. سپس فرمود: نام این سرزمین چیست؟ گفتند: کربلا. فرمود: سرزمین درد و رنج و بلا.
دو روز پس از واقعه عاشورا یعنی در روز دوازهم محرم سال 61 ه ق قبیله (بنی اسد) اقدام به دفن اجساد مطهر امام حسین (ع) و ابوالفضل العباس (ع) و سایر یاران آن حضرت (ع) نمودند و با این کار خود پایه گذار تأسیس شهری بزرگ در سالهای بعد شدند.
گفته می شود که قبیله بنی اسد بر بالای قبر شریف آن حضرت سایبانی ساختند و بر روی قبرهای مطهر شهدا نشانه‌هایی گذاشتند تا بتوان قبور مطهر را از یکدیگر باز شناخت.
در ماه ربیع الاول سال 65 ه ق گروه (توابین) که تعدادشان در حدود چهار هزار نفر بود و رهبری آنان به عهده سلیمان بن صرد خزاعی بود قبل از رفتن به جنگ با لشکر امویان، به زیارت مرقد مطهر امام حسین (ع) رفتند و در گرداگرد قبر شریف تجمع کردند و با صدای بلند به گریه و زاری پرداخته و همگی تمنای شهادت در راه خدا را کردند و سپس سلیمان بن صِرد خزاعی از جای برخاسته وگفت: (بارخدایا، سرور شهیدمان حسین را بیامرز، آن شهید فرزند شهید، وآن مهدی فرزند مهدی وآن راستگوی فرزند راستگو، بار خدایا گواه باش که بر دین و راه او می‌رویم و دشمن دشمنان او و دوست یاران او هستیم) آنگاه یک شب را در کنار مرقد مطهر ماندند و روز بعد عازم جنگ در منطقه (عین الورده) شدند.
در دوران یزید بن معاویه تعدادی از شورشیان به رهبری یزید بن مهلب قیام کردند و در منطقه عقر نزدیک کربلا و در حاشیه رودخانه فرات جنگ سختی بین آنان و لشکریان یزید به رهبری مسلمه بن عبدالملک درگرفت که در این جنگ شورشیان به شدت سرکوب شدند.
در سال 66 ه ق هنگامیکه مختار ثقفی بر شهر کوفه مستولی شد، بر بالای قبر شریف گنبدی از آجر وگچ ساخت و محمد بن ابراهیم بن مالک اشتر متولی این کار شد و مرقد مذکور دارای دو در شرقی و غربی بود و این گنبد تا دوران خلافت هارون الرشید پابرجا بود.
ظاهراً گنبد مذکور تا سال 132 ه. ق که امام صادق (ع) به زیارت جدشان مشرف شده بودند پابرجا بوده است و صفوان جمال از امام صادق روایت می کند که فرمود: چون خواستی که به زیارت حسین (ع) در کربلا مشرف شوی، بیرون از مقام ایستاده و نگاهی به قبر شریف بینداز و سپس وارد حرم شو و بالاسر امام بایست و هنگامیکه خواستی بیرون روی از دری خارج شو که در جهت پای علی بن الحسین (ع) قرار دارد، سپس رو بسوی قبور شهدا کن تا به قبرابوالفضل (ع) برسی، و چون بدان جا رسیدی در زیر سایبان بایست و سلام کن). از سخنان امام صادق در می‌یابیم که مرقد امام حسین (ع) در روزگار آن حضرت دارای گنبد و سایبان و چندین در بوده که یک درآن در سمت شرق و در دیگری شاید در سمت غرب بوده است و مرقد امام حسین (ع) و فرزندش علی اکبر در این حرم بوده است در حالیکه قبور سایر شهدا بیرون از حرم بوده است. مساحت حرم مذکور 25* 25 ذراع و یا در حدود 50* 45/ 22/ 83/ 91 متر بوده است. برخی دیگر از مصادر تأکید می‌کنند که در دوران اموی در کنار حرم آن حضرت درخت کنار یا سدری بوده است که بعنوان نشانه بازشناسی حرم به شمارمی آمده است و به همین علت است که در شمال غربی صحن را بعدها (باب السدره) نامیده بودند. (1) هارون الرشید بوسیله حکمران خود در کوفه که موسی بن عیسی نام داشت، عرصه را بر زائران امام حسین (ع) تنگ نموده و دستور داد که درخت سدر را از ریشه درآوردند و بنای حرم مطهر را خراب کرده و زمین آن را شخم زده و بکارند.
در سال 198 ه ق گروهی از شیعیان مجدداً حرمی بر سر قبر مطهر ساختند ودرسال 193 ه ق مأمون عباسی دستور داد که حرم وگنبدی بهتر از قبل بر سر قبر مطهر امام حسین (ع) ساخته شود. (1) در سال 236 ه ق متوکل عباسی به خلافت رسید و تلاشهای بسیاری را برای خراب کردن آثار باقیمانده اهل بیت و از بین بردن قبور مطهر آن نمود و در طی سالهای 232 و 236 و 237 ه ق اقدام به تخریب حرم مطهر و شخم زدن زمینهای آن نمود تا بتواند آثار آن را از بین ببرد ولی تمامی تلاشهای وی با شکست مواجه شد.
در سال 247 ه ق منتصر عباسی پس از کشته شدن پدرش المتوکل دوباره آثار متبرکه اهل بیت (ع) را تجدید بنا کرد و دستور داد که در اطراف مشهد حسینی خانه‌هایی ساخته شود و بدین‌گونه اولین شخصی که در کربلا سکونت اختیار کرد یکی از نوادگان امام حسین (ع) به نام (سید ابراهیم مجاب فرزند محمد عابد فرزند امام کاظم (ع)) بود.
در سال 271 ه ق (حسن علوی) حاکم طبرستان و دیلم به زیارت حرم مطهر رفته و دستور داد که مسجدی در جوار آن ساخته شود.
در سال 283 ه ق در اثر ازدحام زائران حرم مطهر، سقف حرم فروریخت و تعدادی از زائران کشته و زخمی شدند وگفته می‌شود که این‌کار بر اثر توطئه الموفق بالله ولیعهد بوده است. (1) در سال 280 ه ق محمد بن زید حاکم گرگان به زیارت مرقد مطهرآمد و دستور داد که گنبد مجلل و باشکوهی برای حرم ساخته شود و در کنار آن بارویی کشیده و خانه‌هایی برای زائرین و مجاورین حرم ساخت.
در سال 313 ه ق رهبر قرمطیان (ابو طاهر جنابی) به زیارت حرم مطهر مشرف شد و خود و پیروانش گرد حرم طواف کردند و سپس بدون آنکه به کسی آزاری برسانند بازگشتند.
در سال 366 ه ق امیر عز الدوله آل بویه به زیارت حرم مطهر امام حسین (ع) مشرف شد و این امر باعث افزایش مهاجرت شیعیان به کربلا وساخت و ساز آنان گردید.
در سال 367 ه ق عضدالدوله آل بویه بر بغداد مستولی شد و از آنجا عازم زیارت امام حسین (ع) گردید و از آن پس سالی یک بار به زیارت مرقد مطهر می‌رفت.
در سال 369 ه ق (ضبه بن محمد اسدی) حکمران شهر (عین تمر) با کمک برخی از عشایر عرب، به شهر کربلا یورش برد وآن را متصرف شد و اهالی آن را کشته و اموال آنان و اموال موجود در خزانه حرم مطهر را به تاراج برده و به بیابان بازگشت. هنگامیکه عضد الدوله از این موضوع آگاه شد لشکری را به جنگ او فرستاد و چون (ضبه اسدی) تاب مقاومت در برابر لشکر عضد الدوله را در خود ندید، زن و بچه و اموال خود را رها کرده و از معرکه گریخت.
در سال 372 ه ق اولین باروی شهر در دوران حکومت عضد الدوله آل بویه گرداگرد آن کشیده شد و مساحت آن 2400 متر مربع بود. وی برای شهر رودخانه‌ای کشید و زمینهای آن را وقف حرم مطهر کرد تا از پول وقف هزینه روشن کردن چراغهای حرم تأمین شود و همچنین خانه‌ها و بازارهایی ساخت و به ساکنان شهر هدایا و عطایا داد و دستور ساختن مدرسه اولیه عضدیه را داد و مسجدی به نام (رأس الحسین) ساخت.
از سال 407 تا 412 ه ق وزیر معروف آل بویه (حسن بن فضل بن سهلان رامهرمزی) باروی دوم شهر را بنا کرد و در چهار سوی آن دروازه آهنی نصب کرد. (2) در سال 489 ه ق در دوران حکمرانی سیف الدوله اهالی شهر (خفاجه) به کربلا یورش بردند.
در سال 795 ه ق تیمور لنگ به کربلا حمله کرد وآن را متصرف شد.
در سال 858 ه ق حکمران خودمختار بصره (علی مشعشعی) به کربلا حمله کرد و حرم مطهر امام حسین (ع) را غارت کرد و تعداد زیادی از اهالی کربلا را کشته و تعدادی را نیز بعنوان اسیر به پایتخت خود بصره منتقل کرد.
در سال 914 ه ق شاه اسماعیل صفوی به کربلا رفت و رودخانه‌ای در آنجا حفر کرد و مرقد مطهر امام حسین (ع) را تجدید بنا کرد.
در سال 953 ه ق سلطان عثمانی (سلیمان قانونی) دو حرم امام حسین (ع) و ابوالفضل (ع) را تجدید بنا کرد و باغهای اطراف کربلا را که زیر شن رفته بودند دوباره احیا کرد.
در سال 1013 ه ق قبیله (آل مهنا) به رهبری شیخ قبیله که (ناصر بن مهنا) نامیده می‌شد به کربلا حمله کرد وآن را به تصرف خود درآورده و تا سال 1053 ه ق شهر کربلا در تصرف آنان بود.
در سال 1216 ه ق وهابی‌ها به رهبری (سعود بن عبدالعزیز) به شهر کربلا حمله کردند و بسیاری از اهالی کربلا را در بازارها و خانه‌ها از دم شمشیر گذراندند وگنبد حرم مطهر امام حسین (ع) را ویران کردند و تمامی اموال و طلا و نقره و اسحله موجود در حرم را به تاراج بردند، طوریکه مردم این حادثه تلخ را (کربلای دوم) نامیدند.
در اوایل قرن نوزدهم میلادی و بعد از حمله وهابی‌ها در سال 1216 ه ق یکی از پادشاهان هند به زیارت کربلا آمد و در آن بازارهای زیبا و خانه‌های متعدد ساخت و تعدادی از شیعیان را در آنها اسکان داد و باروی مرتفعی برای شهر بنا کرد.
در سال 1217 ه ق پس از حمله مجدد وهابی ها، سید علی طباطبائی (صاحب الریاض) اقدام به بنای باروی سوم شهر کرد و برای این بارو شش دروازه ساخت که هر یک از دروازه‌ها به نام معینی خوانده می‌شد.
در سال 1534 م ترکهای عثمانی عراق را تصرف نمودند و سلطان سلیمان قانونی دستور حفر نهری از رودخانه فرات را صادر کرد که به نام (نهرسلیمانی) معروف شد و امروزه آن را به نام نهر حسینیه می‌نامند.
در سال 1623 م لشکر ایران به فرماندهی شاه عباس صفوی کربلا را به تصرف خود درآورد.
در سال 1638 م سلطان عثمانی (مراد چهارم) شهر کربلا را محاصره و دوباره به تصرف عثمانی در آورد.
در سال 1241 ه ق (1825 م) نبرد میرآخور اتفاق افتاد و جریان از این قرار بود که در دوره حکمرانی داود پاشا بر عراق، نیروهای نظامی داود پاشا به فرماندهی سلیمان میرآخور به کربلا حمله کردند و پس از محاصره، شهر را تصرف کرده و در عرض هشت ماه آن را تاراج نمودند.
در سال 1258 ه ق (1842 م) محمد نجیب پاشا به کربلا حمله و با فشارهای نظامی آن را به زیر یوغ عثمانی‌ها درآورد.
در سال 1860 م سیم کشی تلگراف به کربلا رسید و این شهر قادر شد که با جهان خارج در ارتباط باشد.
در سال 1285 ه ق (1868 م) و در دوران حکومت مدحت پاشا، ادارات دولتی بنا شد و تعدادی از بازارها و ساختمانهای جدید ساخته شد و قسمتی از باروی شهر که رو به شهر نجف بود ویران شد و محله جدیدی به شهر اضافه شد که بعدها محله (عباسیه) نامیده شد.
در سال 1914 م پس از پایان جنگ اول جهانی ساختمانهای جدید و خیابان پهن در شهر ساخته شد و با تهیه سیستم فاضلاب جدید آبهای زیر زمینی به بیرون شهر هدایت شد و زمین کربلا خشک گردید.
در سال 1920 م انقلاب عراق از شهر کربلا آغاز شد و این شهر بعنوان پایگاه انقلاب نقش خود را ایفا کرد و در این میان مرجع شیعیان آقای شیخ محمد تقی حائری شیرازی فتوای معروف خود درباره تحریم انتخاب غیر مسلمان به حکمرانی عراق را صادر کرد.
در سال 1980 م حکومت بعث عراق اقدام به قتل‌عام زائران حرم مطهر امام حسین (ع) در مراسم اربعین نمود.
در سال 1991 م در جریان قیام مقدس شیعیان و پس از جنگ دوم خلیج فارس حکومت صدام اقدام به قتل‌عام مردم کربلا نموده و بخشی از گنبد حرم مطهر امام حسین (ع) را تخریب نمود.
شهرستانهای تابعه کربلا
استان کربلا سه شهرستان دارد که عبارتند از:
محله های کربلا
محله‌های کربلا عبارتند از:
خیابان های کربلا
خیابانهای مهم کربلا عبارتند از:
زیارتگاه های کربلا
علاوه بر حرم مطهر امام حسین (ع) و حرم مطهر ابوالفضل (ع) زیارتگاه‌های دیگری در شهر کربلا وجود دارد که شیعیان به زیارت آن اماکن متبرکه مشرف می‌شوند. این زیارتگاه‌ها عبارتند از:
اماکن سیاحتی کربلا
مساجد کربلا
شهر کربلا بیش از یکصد مسجد دارد که معروفترین آنها عبارتند از:
حسینیه‌های کربلا
با توجه به اینکه کربلا شهری زیارتی است و سالیانه صدها هزار مسلمان از سرتاسر کشورهای شیعه نشین برای زیارت به این شهر مقدس مشرف می‌شوند، از این رو بسیاری از مردم شهرهای گوناگون به ساختن حسینیه وزائرسرا پرداخته‌اند وتعداد حسینیه‌ها در این شهر به بیش از یکصد حسینیه می‌رسد که مهمترین آنها متعلق به ایرانیان است مانند: حسینیه تهرانی‌ها، اصفهانی‌ها، مازندرانی‌ها، قمی‌ها وآذربایجانی‌ها و دهها حسینیه دیگر که قسمت عمده این مراکز در سالهای اخیر منهدم و ویران شده است.
مدارس دینی کربلا
با توجه به اینکه حوزه علمیه کربلا از حوزه‌های علمیه کهن و قدیمی شیعه است و از لحاظ اهمیت بعد از حوزه نجف اشرف می‌آید از این رو مدارس دینی بسیاری در کربلا وجود دارند که برخی از آنها عبارتند از:
کتابخانه‌های کربلا
کتابخانه عمومی کربلا عبارتند از:
کتابخانه جعفریه، کتابخانه سید الشهدا (ع)، کتابخانه عمومی مرکزی، کتابخانه ابوالفضل العباس (ع)، کتابخانه روضه حسینیه، کتابخانه سید علی اکبر حائری، کتابخانه مولی عبدالحمید فراهانی، کتابخانه رسول اعظم (ص)، کتابخانه نهضت اسلامی، کتابخانه حضرت زینب کبری (س)، کتابخانه قرآن کریم.

کتابخانه‌های خصوصی کربلا عبارتند از:
کتابخانه حرم مطهر امام حسین (ع)، کتابخانه سید نصر الله حائری، کتابخانه شیخ عبدالحسین تهرانی، کتابخانه سید عبدالحسین کلیدار آل طعمه، کتابخانه سید حسین قزوینی، کتابخانه سید محمد باقر حجه طباطبائی، کتابخانه شیخ احمد بن زین الدین حائری، کتابخانه شیخ محسن ابوالحب، کتابخانه شیخ محمد بن داود خطیب، کتابخانه سید مهدی حکیم شهرستانی، کتابخانه سید محسن جلالی کشمیری.
گورستان‌های کربلا
کربلا پنج گورستان دارد که عبارتند از:
گورستان (ساحه المخیم)،
گورستان وادی العتیق که امروزه به آن مدرسه غره می‌گویند و در مقابل مقام امام صادق (ع) واقع شده است،
گورستان وادی الجدید که مقابل ایستگاه راه آهن قرار دارد.
گورستان هندی‌ها که در بستان (ابن ذرب) مقابل مرقد ابن حمزه واقع است.
بازارهای قدیمی و جدید کربلا
بازارهای کربلا عبارتند از:
بازار (مخضر)، بازار نجارین یا درودگرها، بازار هرج، بازار صفارین یا مسگرها، بازار صاغه یا طلافروشان، بازار بزازین یا پارچه فروشان، بازار علاوی، بازار حسین (ع)، بازار زینبیه، بازار باب الخان.
کاروانسراهای قدیمی و معروف کربلا
کاروانسراهای کربلا عبارتند از: کاروانسرای (الکهیه)، کاروانسرای (زاد)، کاروانسرای (پیر) کاروانسرای مزراقچی، کاروانسرای (اخیر).
توصیف حرم مطهر امام حسین

روضه الشریف در وسط صحن روضه شریف قرار دارد که بر روی آن صندوقی از چوب منبت کاری شده با عاج قراردارد و بر روی آن پنجره فولادی گرانبهائی قرار گرفته و سپس ضریح شش گوشه مقدس قرار دارد، درون آن قبر مطهر امام حسین (ع) و دو فرزندش علی اکبر (ع) و علی اصغر (ع) جای دارد و ضریح در سمت قبر علی اکبر (ع) یک متر عقب‌تر نشسته است این ضریح از جنس نقره خالص و سفید رنگ است طول ضریح امام حسین (ع) 5/ 5 متر و عرض آن 4/ 5 متر و ارتفاع آن 3/ 5 متر است و طول ضریح علی اکبر (ع) که به ضریح پدر بزرگوارش چسبیده 2/ 6 متر و عرض آن 1/ 40 متر است و برروی قسمت جلوئی ضریح این جملات نقش بسته است: (إن الداعی إلی حب آل محمد الطاهر ابن أبی محمد الطاهر سیف الدین نجل سیدنا محمد برهان الدین من بلاد الهند سنه خمس و خمسین و ثلثمائه بعد الألف 1355 ه ق).
در زاویه جنوبی ضریح، شهدای کربلا قرار دارند که در حدود یک متر و نیم با ضریح علی اکبر (ع) فاصله دارند و بسیاری از زائران در این منطقه پا نمی گذارند زیرا که معتقدند در زیر این قسمت قبور شهدای کربلا قرار گرفته است. ضریح شهدای کربلا پنجره‌ای نقره است که طول آن چهار متر و هشتاد سانتی‌متر است. روضه شریف بصورت مستطیلی است که طول آن از شمال به جنوب 125 متر و عرض آن از شرق به غرب 95 متر است و عبارتست از ضریح مطهر و ضریح شهدا و صحن وسیعی که پیرامون آنها را فراگرفته است. مساحت کل حرم شریف 3850متر مربع است که قبر امام حسین (ع) در قلب آن قرار گرفته و بر بالای آن گنبدی بزرگ است که بر چهار ستون بزرگ مستطیل شکل 3/ 50* 2/ 50 متر قرار گرفته است. دیوارهای روضه شریف تماماً طلاکاری، کاشیکاری وآیینه کاری شده است.

رواق ها
اطراف حرم مطهر را چهار رواق فرا گرفته که هرکدام از آنها در یکی از جهات اربعه قرار گرفته و عرض هریک از این رواق‌ها پنج متر و طول هرکدام از رواق‌های شمالی و جنوبی در حدود چهل متر و طول هرکدام از رواق‌های شرقی و غربی در حدود چهل و پنج متر است. زمین این رواق‌ها با سنگ مرمر سفید اعلا سنگ فرش شده است و وسط دیوارهای آن آیینه‌های بزرگی تعبیه شده است. ارتفاع سقف هرکدام از رواق‌ها 12 متر است. رواق غربی به نام رواق سید ابراهیم مجاب معروف است زیرا قبر سید ابراهیم مجاب یکی از نوادگان امام موسی بن جعفر (ع) در آن قرار دارد، قبلًا به این رواق رواق (عمران بن شاهین) می‌گفتند.

رواق جنوبی‌
به نام رواق حبیب بن مظاهر معروف است و رواق شرقی به نام رواق فقها و رواق شمالی به نام رواق سلاطین معروف است و تمامی این رواق‌ها با کاشیکاری زیبا و نوشته‌هایی از آیات قرآن تزیین شده است. این رواق‌ها چندین در دارند که برخی از درها از نقره خالص ساخته شده و برخی نیز از چوب گرانبها ساخته شده است، تمامی این درها به داخل حرم شریف راه دارند و دو در نیز طلایی بوده و در وسط رواق جنوبی قرار دارند و شیشه‌ای شفاف آنها را می‌پوشاند و بر بالای هرکدام از درها آیاتی از قرآن کریم نوشته شده و زوار معمولًا در کنار این درها ایستاده و زیارتنامه می‌خوانند.

رواق شرقی‌
در گذشته به نام رواق آغا باقر معروف بود و امروزه به آن رواق فقها می‌گویند زیرا که سه تن از فقها در یکجا به خاک سپرده شده‌اند و بر روی قبر آنان صندوق زیبایی قرار داده‌اند که در سمت راست در حرم قرار گرفته است و این فقها عبارتند از: البته در کنار فقهای فوق الذکر فقهای دیگری نیز در این رواق به خاک سپرده شده‌اند که عبارتند از: در رواق شرقی دو در وجود دارد که به صحن شریف باز می‌شوند و درکنار اولی کفشداری سید محمود آل طعمه قرار دارد و مقابل مسجد سید کاظم رشتی واقع شده است و در کنار در دومی کفشداری آل وهاب است که در مقابل در (علی اکبر) واقع شده است.

رواق غربی‌
یا رواق سید ابراهیم مجاب، رواقی است که مرقد سید ابراهیم مجاب در آن قرار دارد و بر روی قبر او صندوقی از چوب ساج قرار داده شده است البته در این رواق قبرهای دیگری نیز وجود دارد که مربوط به علمای بزرگ شیعه است و عبارتند از: در این رواق دو اتاق وجود دارند که یکی از آنها قبرستان خانوادگی سادات آل نصر الله و دیگری قبرستان خانوادگی سادات آل جلوخان است این رواق دو در دارد که به صحن حرم باز می‌شوند در اولی به در حبیب بن مظاهر معروف است و در کنار آن کفشداری آل شویخ است و در دومی به در سید ابراهیم مجاب معروف است و در کنار آن کفشداری سید جعفر آل طعمه قرار دارد و اخیراً کلیدار حرم مطهر در این رواق در دیگری نیز ساخت که به نام در سلطانیه معروف است و در کنار آن کفشداری سید هادی آل طعمه قرار دارد.
رواق جنوبی به نام رواق حبیب بن مظاهر معروف است که در سمت چپ آن قبر حبیب بن مظاهر یار با وفا و بزرگوار امام حسین (ع) قرار دارد و بر بالای قبر او ضریحی نقره‌ای قرار دارد در مقابل ضریح حبیب بن مظاهر (کشکخانه) قرار دارد که قبرستان تعدادی از افراد خاندان آل طعمه است، همچنین در این رواق قبر تعدادی از علمای بزرگ شیعه قرار دارد که عبارتند از: این علما همگی در یک قبر به خاک سپرده شده‌اند که پشت قبور شهدا قرار دارد.
محل قتلگاه نیز در رواق جنوبی و در سمت جنوب‌غربی رواق قرار دارد که بصورت اتاقی است با دری نقره‌ای و سنگفرشی مرمری و سفید و نیز شامل سردابی با در نقره‌ای می‌باشد.
رواق شمالی به نام رواق سلاطین معروف است و علت این تسمیه، وجود قبور تعدادی از پادشاهان و شاهزادگان قاجار نظیر محمدعلی و نواده‌اش احمد در این رواق می‌باشد، همچنین در این رواق قبر عالم فاضل سید عبدالحسین حجت طباطبائی و خطیب مشهور سید حسن استرآبادی قرار دارد.

صحن مطهر
صحن بزرگی اطراف مرقد مطهر را فرا می‌گیرد که برخی بدلیل اقامه نماز جماعت درآن، (جامع) می‌نامند. در گذشته صحن مذکور از داخل به شکل مستطیل بود، توسعه صحن در سال 1947 م از سمت شرقی آن آغاز شد و دو رکن داخلی صحن در سمت جنوب شرقی و شمال شرقی برداشته شد و صحن از داخل به شکل چهار ضلعی درآمد و از خارج نیز بصورت بیضی شکل شد. دیوار صحن به ارتفاع 12 متر است که دو متر آن سنگ‌کاری شده و باقیمانده آن تا بالا با آیاتی از قرآن کریم بصورت کاشیکاری تزیین شده است در گذشته اطراف صحن امام حسین (ع) را مدارس دینی فرا گرفته بود که هرکدام دری به صحن شریف داشتند و طلاب علوم دینی از داخل صحن به مدرسه خود می‌رفتند، اما شهرداری کربلا اقدام به ویران کردن این مدارس و مساجد پیرامون صحن نمود و بجای آنها خیابانی ساخت که اطراف حرم را فراگرفت، از جمله بناهای ویران شده (مدرسه حسن خان) بود که بزرگترین مدرسه دینی کربلا به شمارمی‌رفت و درآن بزرگانی نظیر سید جمال الدین اسدآبادی پرورش یافته بودند و نیز مسجد حسن خان که یکی از شاهکارهای هنر معماری به شمارمی رفت، در این بازسازی‌ها مسجد به طور کامل و بخش وسیعی از مدرسه ویران شد. مدرسه مذکور در زاویه شمال‌شرقی صحن قرار داشت، در جهت غربی صحن مدرسه صدر اعظم، مدرسه زینبیه و مسجد بزرگ ناصری قرار داشت و در سمت شمال صحن مسجد قدیمی و تاریخی (رأس الحسین) قرار داشت که گفته می‌شد سر مطهر امام حسین (ع) را قبل از بردن به کوفه در این محل گذاشته بودند و شیعیان را به این مسجد عنایت خاصی بود، اما این مسجد نیز در بازسازی حرم کاملًا ویران شد.
صحن شریف تا قبل از دوران شاه طهماسب صفوی دارای سه جهت شرق، غرب و جنوب بود و شاه طهماسب کسی است که جهت شمالی را به صحن افزود و صحن مطهر دارای چهار جهت گردید. مساحت کلی صحن 1500 متر مربع است لذا در بین عتبات عالیات حرم مطهر امام حسین (ع) بزرگترین صحن را دارد. دورتادور حرم مطهر 65 ایوان، هرکدام با یک حجره قرار دارد که از بیرون و داخل کاشیکاری شده‌اند، این حجره‌ها برای طلبه‌های علوم دینی ساخته شده است و برخی از آنها برای سلاطین و شاهزادگان و علمای بزرگ و اشراف بنا شده است.
در سرتاسر صحن، حجره‌های پیرامون و رواق‌های آن، بسیاری از بزرگان در طول تاریخ دفن شده اند، برخی از این حجره‌ها به نام شخصیت دفن شده در آن معروف شده است.
در ضلع جنوبی صحن کتابخانه فعلی روضه مطهر قرار دارد و در ضلع شرقی صحن ایوان بزرگی قرار داشت که مقبره رهبر بزرگ شیعیان آیت الله میرزا محمد تقی شیرزای (رهبر قیام سال 1920 م عراق علیه انگلیسی‌ها) در آن واقع شده است و در هنگام توسعه حرم مطهر زاویه جنوب شرقی از بین رفت و قبر شیخ محمد تقی شیرازی داخل صحن شد، ابتدا بر روی آن پنجره‌ای نصب شد و بعدها این پنجره نیز برداشته شد.
از دیگر مشاهیر مدفون در این بقعه مطهر، میرزا تقی خان امیر کبیر است که پس از به قتل رسیدنش در کاشان، به کربلا منتقل و در مقبره‌ای در رواق شرقی حرم مطهر دفن گردید، همچنین قاجاریه نیز در رواق شمالی، دارای مقبره‌ای هستند که جمعی از آنان در آنجا مدفونند.
صحن شریف دو ایوان به نام‌های ایوان وزیر و ایوان ناصری دارد.

ایوان وزیر
در جهت شمالی صحن ایوان بزرگی با پنجره‌ای آهنی و مشرف بر صحن قرار دارد، این ایوان منسوب به یکی از وزرای دولت قاجاری است که در پشت این ایوان دفن شده است. این ایوان قبلًا ایوان (لولو) نام داشت که درویشان درآن گرد هم می‌آمدند و در دهه اول محرم آن را سیاه پوش نموده، کشکول‌های خود را در آن می‌آویختند و مجلس سوگواری برای امام حسین (ع) برگزار می‌کردند. رهبری این گروه از دراویش را درویشی به نام سید مطهر برعهده داشت که شخصیت بسیار محبوبی بود و در مجلس او بسیاری از بزرگان شهر کربلا حضور می‌یافتند. در این ایوان بسیاری از علما مدفون شده‌اند که نام‌های ایشان بر روی سنگ نوشته‌های دیوار آن نقش بسته است. امروزه این ایوان تغییر شکل یافته و بعنوان در ورودی صحن به شمارمی رود و به نام باب السلام معروف است.

ایوان ناصری
در سمت غربی صحن قرار دارد و قبلًا به نام ایوان حمیدی معروف بود چون توسط سلطان عبدالحمید ثانی (از سلاطین عثمانی) ساخته شده بود. مقدمه ایوان قوس‌دار و به ارتفاع 15 متر بوده که طول قاعده آن 8 متر و عرض آن 5 متر است و ساعتی بزرگ بر سر ایوان قرار داشت. تاریخ بنای این ایوان به سال 1275 ه ق باز می گردد. امروزه این ایوان نیز محل تردد زوار به صحن شریف شده است.

تکیه بکتاشیه
از جاهای مهم و معروف صحن شریف است و سمت راست وارد شونده‌ای که از در باب القبله وارد صحن شود واقع است. این تکیه را (عبدالمؤمن دده) بنا کرد و بنای آن شبیه بنای صحن شریف است و در دوران حکومت عثمانی‌ها صوفیان ترک درآنجا گرد می‌آمدند و از مهمترین صوفیانی که به اینجا می‌آمدند فضولی شاعر بغدادی (متوفی سال 963 ه ق) همچنین فرزندش فضلی شاعر و تعداد دیگری از شاعران ترک استانبولی بودند. سید احمد دده جد خاندان (دده) بعنوان متولی این تکیه بود اما در زمان سلطنت سلطان عبدالحمید ثانی که دولت عثمانی به شدت با پیروان فرقه بکتاشیه از در مخالف درآمد، سید احمد مذکور نام تکیه را از بکتاشیه به نقشبندیه تغییر داد تا از مخالفت دولت درامان باشد. این تکیه مدفن سید احمد دده وفرزندانش می باشد.
این تکیه دو پنجره دارد که به صحن مشرف است ولی متأسفانه امروزه بعلت بازسازی های مکرر صحن شریف تمامی مشخصات تکیه مذکور از بین رفته است.

سقاخانه ها
در گذشته صحن شریف چندین سقاخانه داشت و اولین سقاخانه در سال 1261 ه ق توسط احمد شکری یکی از نوادگان محمد نجیب پاشای عثمانی در سمت شرقی صحن شریف ساخته شد وی علاوه بر آب آشامیدنی، مقدار زیادی شکر نیز جهت مصرف زوار در سقاخانه خود می‌ریخت. در سال 1282 ه ق مادر سلطان عبد المجید عثمانی دستور داد تا سقاخانه دیگری در سمت جنوب‌شرقی صحن شریف ساخته شود، همچنین بعدها مرحوم حاج حبیب حافظ (جد خاندان آل حافظ) نیز سقاخانه دیگری مقابل سقاخانه فوق الذکر ساخت. در سال 1322 ه ق نیز سقاخانه‌ای در مدخل باب القبله ساخته شد، اما در سال 1363 ه ق در اثر توسعه و بازسازی حرم مطهر تمامی سقاخانه‌های مذکور ویران شدند.

گنبد مطهر گنبد مطهر بر روی روضه شریف قرار دارد و سرتاسرآن با طلا پوشیده شده است، در قاعده گنبد ده پنجره قرار دارد که عرض هرکدام 131 سانتی‌متر است و فاصله هر پنجره تا پنجره بعدی 155 سانتی‌متر است. ارتفاع گنبد از قاعده تا نوک آن حدود 37 متر است و بر بالای آن چراغ پرنوری گذاشته شده است که شب‌ها روشن می‌شود، در سمت راست گنبد کتیبه‌ای قرار دارد که بر روی آن نوشته شده است: (تذهیب القبه الحسینیه علی عهد السلطان ناصرالدین‌شاه القاجاری، کتبه محمد حسین الشهیر بالمشهدی 1273 ه ق) و سمت دیگر گنبد نوشته دیگری قرار دارد که درآن چنین نوشته شده است: (لقد تشرف بتعمیر هذه القبه المبارکه الشریفه المنوره بعون الله تعالی السلطان الاعظم و الخاقان الاعدل السلطان ابن السلطان ناصرالدین‌شاه القاجاری خلد الله ملکه). بنابر گزارش اداره اوقاف کربلا گنبد مطهر از 7526 آجر طلا تشکیل شده است و مساحت گنبد 301 متر مربع می‌باشد.

گلدسته ها
در فاصله ده متری جنوب گنبد مطهر دو گلدسته بلند و طلایی قرار دارند که ارتفاع هر کدام حدود 25 متر و قطر آنها 4 متر است. این گلدسته‌ها در سال 786 ه ق در دوران سلطنت سلطان اویس جلایری ساخته شدند و پسرش احمد جلایری اقدام به کاشیکاری این گلدسته‌ها با کاشی طلایی رنگ نمود، در سال 1356 ه ق گلدسته غربی کمی منحرف شد و یکی از سلاطین هند به نام سلطان طاهر سیف الدین دستور تخریب و بازسازی مجدد آن را صادر کرد. این گلدسته‌ها در سال 1373 طلاکاری شدند و قابل ذکر است که تعدادکل آجرهای طلایی دو گلدسته حدود 8024 آجر طلایی است.
گفتنی است که علاوه برگلدسته‌های مذکور درگذشته گلدسته سومی وجود داشت که به آن گلدسته (عبد) می‌گفتند که درکنار سقاخانه (الحافظ) قرار داشت و توسط والی بغداد مرجان امین‌الدین بن عبدالله در روزگار سلطنت ایلخانیان در سال 767 ه ق بنا شد. (مرجان) از طرف سلطان أویس جلایری حکمران عراق بود و اندیشه استقلال در سر داشت و عاقبت نیز سر به طغیان برداشته و برعلیه سلطان شورید، سلطان نیز چون چنین دید با لشکری بزرگ بسوی بغداد پیشروی کرد و بغداد را محاصره کرد و مرجان چون شکست خود را حتمی دید به شهر کربلا رفت و در حرم مطهر پناه گرفت و اقدام به ساختن گلدسته بزرگی در حرم کرد و مسجد بزرگی نیز در کنار حرم ساخت و درآمد خود از املاک بغداد وکربلا وعین تمر و رحالیه را وقف آن نمود و اموال زیادی را خرج بازسازی و تعمیر حرم مطهر کرد، چون سلطان جلایری این موضوع را دانست او را پذیرفت و از سرگناهش درگذشت و دوباره او را بعنوان والی عراق برگزید.
این گلدسته در فاصله بیست متری زاویه شرقی حرم قرار داشت و بزرگترین گلدسته در بین گلدسته‌های عتبات مقدس به شمارمی‌رفت بطوری که قطر آن بیست متر و ارتفاع آن چهل متر بود و با کاشیکاری بسیار زیبایی مزین شده بود، در سال 982 ه ق شاه طهماسب صفوی آن را بازسازی کرد و صحن شمالی را به حرم مطهر اضافه کرد و این کار او سبب شد حرم مطهر در وسط قرارگیرد و چهار سمت آن باز بماند. مورخین تاریخ این بازسازی (982) را به حروف أبجد برگرداندند که ماحصل آن (انگشت یار) بود.
در دوران حکومت عثمانی براثر ویرانی بالای گلدسته، دربار عثمانی (سال 1308 ه ق) دستور بازسازی مناره را صادر نمود، اما متأسفانه در دوران حکومت پادشاهی ملک فیصل اول و در سال 1354 ه ق (1935 م) بنا به دستور نخست وزیر یاسین الهاشمی گلدسته مذکور ویران شد و هدف پشت پرده دولت از این کار تصرف املاک و زمین‌های موقوفه‌ای بود که (مرجان) وقف حرم مطهر کرده بود، هنگام ویران کردن این گلدسته به سکه‌های قدیمی متعلق به دوران حکومت جلایری برخورد کردند که تمامی این سکه‌ها به موزه بغداد منتقل گردید. این کار باعث خشم و ناراحتی علما و اهالی شهر کربلا شد و بسیاری از شعرا در رثای این گلدسته اشعاری سرودند وگفتنی است که یاسین هاشمی تنها به ویران کردن گلدسته حرم مطهر اکتفا نکرده و دستور داد تا برگزاری مراسم عزاداری حسینی و مراسم دهه اول محرم برچیده شود.

درهای صحن مطهر
صحن شریف درهای متعددی دارد که هرکدام به یکی از محلات شهرکربلا منتهی می‌شود. تعداد درها قبلًا هفت در بود و عبارت بودند از: باب القبله، باب الزینبیه، باب السلطانیه، باب السدره، باب الصحن الصغیر و باب الصافی و باب قاضی الحاجات، اما بعدها بر اثر توسعه صحن شریف دو در باب الصغیر و باب الصافی درهم ادغام شدند و یک درب به نام باب الشهداء جایگزین آنها شد، همچنین چهار در دیگر اضافه شد که عبارت بودند از: باب الرجاء، باب الکرامه، باب السلام و باب الرأس الشریف و درحال حاضر تعداد درهای صحن ده در می‌باشد و علت ساختن درب های اخیر ازدحام بیش از حد حرم مطهر در مراسم مختلف بود. همه درب ها از چوب مرغوب و اعلا ساخته شده‌اند، در اینجا به بررسی مختصری درباره درهای حرم مطهر می‌پردازیم:

1. باب القبله
قدیمی‌ترین در حرم مطهر است که بعنوان درب اصلی به شمار می‌رود و در وسط جهت جنوبی صحن شریف قرار دارد و بعلت واقع شدن آن در سمت قبله بدین نام خوانده می‌شود. این در از چوب مرغوب ساج و چوب نارنج و به ارتفاع 6 متر ساخته شده است، عرض آن 4 متر است و برروی در این آیه کریمه نقش بسته است بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً صدق الله العلی العظیم و در سمت چپ در نیز نام هدیه کننده در (خالق زادگان) نقش بسته و در پایین این عبارت نوشته شده است: (این در در دوره کلیداری سید عبدالصالح در روز پنجشنبه هشتم شعبان 1385 ه ق (1965 م) ساخته شده است) بر بالای این در ساعت بزرگی نصب است که پایین آن نوشته شده:
السلامُ عَلَیکَ یا أبا عَبدِالله‌

2. باب الرجاء
این درب بین باب القبله و باب قاضی الحاجات قرار دارد و در بیرون صحن کتیبه‌ای بالای آن قرار دارد که روی آن آیه کریمه زیر نوشته شده است:
(بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ الرَّحْمَنُ عَلَّمَ الْقُرْآن خَلَقَ الْأِنْسَانَ عَلَّمَهُ الْبَیَانَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبَانٍ وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ یَسْجُدَانِ صدق الله العلی العظیم) بالای در کاشیکاری زیبایی است و دقیقاً بالای درب کتبیه دیگری با این آیات نصب شده است: (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکَاهٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِی زُجَاجَهٍ الزُّجَاجَهُ کَأَ نَّهَا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِنْ شَجَرَهٍ مُبَارَکَهٍ زَیتُونَهٍ صَدق الله العلی العظیم) 1396 ه ق. ارتفاع این در 5 متر و عرض آن 3/ 5 متر است.

3. باب قاضی الحاجات
این در مقابل (سوق العرب) قرار دارد و وجه تسمیه آن به امام زمان (ع) است. ارتفاع در 5 متر و عرض آن 3/ 5 متر است. تاریخ بنای این درب به سال 1286 ه ق باز می‌گردد که این تاریخ بر روی مدخل خارجی در نگاشته شده است و از بیرون در بالاترین جای در این آیه کریمه نقش بسته است: (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً صَدق الله العَلی العَظیم) به خط داعی الحق، اما بر سر در چوبی این آیه کریمه نوشته شده است: (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءَکُمْ وَنِسَاءَنا وَنِسَاءَکُمْ وَ أَنفُسَنَا وَ أَنفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَهَ اللَّهِ عَلَی الْکَاذبِینَ صَدق الله العَلی العَظیم) به خط داعی الحق. ارتفاع در چوبی چهار متر و عرض آن سه متر است.

4. باب الشهداء
این در، وسط سمت شرقی حرم قرار دارد و از اینجا زوار بسوی حرم مطهر ابوالفضل (ع) می‌روند و این در به تبرک شهدای کربلا به نام باب الشهداء نامگذاری شده است و در بالاترین جای آن از بیرون این آیه نقش بسته است: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتاً بَلْ أَحْیَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ به خط داعی الحق، اما بر بالای خود در این آیه کریمه نقش بسته است: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَی نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبدِیلًا ارتفاع این در 4 متر و عرض آن 3 متر است.

5. باب الکرامه
در مذکور در منتهی الیه شمال شرقی صحن شریف و درکنار در باب الشهداء قرار دارد و علت این تسمیه کرامت امام حسین (ع) است در بالاترین نقطه در از بیرون این آیه نوشته شده است: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَ بُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَهُ أَلَّا تَخَافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّهِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ به خط جواد عبد نصیف، اما در بالای خود در این آیه نقش بسته است: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِ یَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ به خط جواد عبد نصیف، ارتفاع این در 4 متر و عرض آن 3 متر است.

6. باب السلام
این در، وسط سمت شمال صحن شریف قرار دارد و علت تسمیه آن به باب السلام اینست که مردم از این سمت به حضرت سلام می‌کردند و این در به کوچه‌ای به همین نام منتهی می‌گردد و در بالاترین نقطه در از بیرون این آیه نوشته شده است: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ ق وَالْقُرْآنِ الْمَجِیدِ بَلْ عَجِبُوا أَنْ جَاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ فَقَالَ الْکَافِرُونَ هَذَا شَیْ‌ءٌ عَجِیب أَإِذَا مِتْنَا وَکُنَّا تُرَاباً ذَلِکَ رَجْعٌ بَعِیدٌ قَدْعَلِمْنَا مَا تَنقُصُ الْأَرْضُ مِنْهُمْ وَعِنْدَنا کِتَابٌ حَفِیظٌ وبر بالای خود در کتبیه‌ای به خط کوفی قرار دارد که این آیه برآن نقش بسته است: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَیُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ رِجَالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجَارَهٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلاهِ وَ إِیتَاءِ الزَّکَاهِ یَخَافُونَ یَوْماً تَتقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصَارُ(2) مورخ 1392 ه ق (1973 م) به خط جلیل النقاش، ارتفاع این در 4 متر و عرض آن 3 متر است.

7. باب السدره
درب مذکور در منتهی الیه شمال غربی صحن شریف قرار دارد و علت تسمیه آن درخت سدر کهنسالی است که در قرن اول هجری درکنار قبر مطهر امام حسین (ع) روییده بود و زوار با دیدن آن قبر امام حسین (ع) را در بین صحرا می‌یافتند وبسوی آن می‌شتافتند. بر بالاترین نقطه در از بیرون این آیه شریفه نوشته شده است: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ وَسِیقَ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَی الْجَنَّهِ زُمَراً حَتَّی إِذَا جَاءُوهَا وَفُتِحَتْ أَبوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزنَتُها سَلامٌ عَلَیْکُمْ طِبتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِدِین‌(1) مورخ 1392 ه ق به خط جلیل النقاش، اما بالای در چوبی کتیبه به خط کوفی وجود دارد که روی آن این آیه نوشته شده است: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ وَالتِّینِ وَالزَّیتُونِ وَطُورِ سِینِینَ وَهَذَا الْبَلَدِ الْأَمِینِ لَقَدْ خَلَقْنَا الْأِنْسَانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ ثُمَّ رَدَدْنَاهُ أَسْفَلَ سَافِلِینَ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ فَمَا یُکَذِّبُکَ بَعْدُ بِالدِّینِ به خط جلیل النقاش 1392 ه ق. این قبلًا در باب القبله نصب شده بود و اکنون در باب السدره قرار دارد. ارتفاعش 4 متر و عرض آن 3 متر است.

8. باب السلطانیه
این غرب صحن شریف قرار دارد و علت تسمیه، ساخته شدن آن توسط یکی از پادشاهان عثمانی است. در بالاترین نقطه در از بیرون صحن این آیه شریفه نوشته شده است: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ وَإِنَّهُ لَتَنزِیلُ رَبِّ الْعَالَمِین‌(2) و اما بر بالای خود در و در سمت راست آن این آیه نوشته شده است:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِین عَلَی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ بِلِسَانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ‌(1) ودر سمت چپ آن این آیه نوشته شده است: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ کَانُوا قَلِیلًا مِنَ اللَّیْلِ مَا یَهْجَعُونَ وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ وَفِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ‌(2) به خط داعی الحق، ارتفاع این در 4 متر و عرض آن 3 متر است.

9. باب الرأس الشریف
این وسط سمت غربی صحن شریف قرار دارد و علت تسمیه آن مقابل جایگاه سر مطهر امام حسین (ع) واقع شدن آن است. بر بالاترین نقطه در از بیرون صحن این آیه نوشته شده است: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَی نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبدیلًا لِیَجْزِیَ اللَّهُ الصَّادِقِینَ بِصِدْقِهِمْ وَیُعَذِّبَ الْمُنَافِقِینَ إِنْ شَاءَ أَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ کَانَ غَفُوراً رَحِیماً(3) مورخ 1372 ه ق، و اما روی خود این آیه کریمه نوشته شده است: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ إِنَّا فَتَحْنَا لَکَ فَتحاً مُبِیناً لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنبِکَ وَمَا تَأَخَّرَ وَیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ ویَهدِیَکَ صِرَاطاً مُسْتَقِیماًویَنصُرَکَ اللَّهُ نَصْراً عَزِیزاً هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَهَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیَزْدَادُوا إِیمَاناً. این در 4 متر ارتفاع و 3 متر عرض دارد و یک ساعت بزرگ بالای آن نصب شده است.

10. باب الزینبیه
در سمت جنوب غربی صحن قرار دارد و علت تسمیه آن تبرک به نام حضرت زینب (س) است و مقام معروف به زینب (س) در همان نزدیکی قرار دارد و بر بالاترین نقطه آن از بیرون صحن این آیه نوشته شده است: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ وَقُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَاجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطَاناً نَصِیراً(1) به خط صلاح شیرزاد، اما بالای در این آیه کریمه نوشته شده است: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَیُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَال رِجَالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجَارَهٌ وَلا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللهَ‌(2) ارتفاع در 4 متر وعرض‌آن 3 متراست.

موزه یا گنجینه حرم مطهر امام حسین (ع)
گنجینه حرم مطهر در بخش شمالی روضه شریف قرار گرفته و عبارت است از اتاق بسیار کوچکی که در محکمی از چوب ساج دارد، این اتاق هیچگونه پنجره‌ای به بیرون ندارد و مهمترین آثاری که در این گنجینه نگهداری می‌شود عبارتند از:
د کتابخانه حرم مطهر امام حسین (ع)
این کتابخانه در سمت شرقی روضه شریف قرار دارد و حاوی بیش از 72 جلد قرآن خطی با ارزش و طلاکاری شده است، برای مثال می‌توان از قرآن خطی متعلق به سال 693 ه ق نام برد که به خط یاقوت المستعصی خطاط معروف اسلامی می‌باشد. در اینجا به توصیف برخی از مهمترین قرآن‌های خطی موجود در این کتابخانه می‌پردازیم:
 شخصیت‌های مهم مدفون در حرم مطهر امام حسین (ع)
در طی سالیان متمادی بسیاری از بزرگان، شاهزادگان، امرا، شعرا و علما در حرم مطهر امام حسین (ع) به خاک سپرده شده‌اند که ما در اینجا برخی از این بزرگان را نام می‌بریم:
حرم مطهر حضرت عباس (ع)
این حرم در فاصله سیصد متری سمت شرقی حرم مطهر امام حسین (ع) قرار دارد و این مرقد حضرت ابوالفضل العباس (ع) چهارمین فرزند امیرالمومنین (ع) و بزرگترین پسر ام البنین که ملقب به ساقی، قمر بنی هاشم و پرچم‌دار امام حسین (ع) است.
قبیله بنی اسد پس از دفن امام حسین (ع) اقدام به دفن سایر شهدا و پس از آن اقدام به دفن حضرت ابوالفضل (ع) درهمان مکانی کردند که آن حضرت به شهادت رسیده بود.

الف. تاریخچه حرم مطهر ابوالفضل (ع)
مرقد مطهر حضرت ابوالفضل (ع) همیشه مورد احترام و تقدیر شیعیان بود و بنظر می‌رسد که ساختمان فعلی حرم را (محمد حسین صدر اعظم اصفهانی) در سال 1246 ه ق بنا کرده باشد.
در دوره‌های گذشته، اغلب کسانی که به ساخت مرقد امام حسین (ع) همت گماشته‌اند، به ساخت مرقد حضرت ابوالفضل (ع) نیز اهتمام نموده‌اند. در سال 271 ه ق و در روزگار عضد الدوله بویه ساختمان مرقد بنا شد ودر سال 1032 ه ق شاه طهماسب صفوی دستور داد که گنبد حرم او را کاشیکاری کنند و پنجره‌ای بر روی صندوق آن نصب کنند و رواق و صحن آن حضرت را سروسامانی داد و آن را با فرشهای گرانبها آراست. پس از او شاه صفی دستور داد که چهار گلدسته در چهار طرف صحن بسازند. در سال 1047 ه ق عثمانی‌ها به کربلا حمله کردند واهالی به حرم مطهر ابوالفضل (ع) پناهنده و جنگ سختی بین آنان و سربازان عثمانی رخ داد و عاقبت عثمانی‌ها پیروز شدند و حرم را غارت کردند. در سال 1155 ه ق نادر شاه هدایای گرانبهائی به حرم مطهر ابوالفضل (ع) هدیه کرد و در سال 1172 ه ق وزیر نادرشاه صندوق قبر شریف را تعویض‌کرد و رواق‌ها را بازسازی کرده چلچراغی برای روشنایی حرم مطهر اهداکرد.
در سال 1216 ه ق‌(2) پس از غارت حرم مطهر بوسیله وهابی‌ها، فتحعلی شاه قاجار دستور بازسازی حرم وکاشیکاری گنبد آن را صادر کرد و پس از او محمد شاه قاجار پنجره‌ای نقره‌ای بر روی ضریح آن حضرت قرار داد.
در سال 1259 ه ق سلطان أود هندوستان که نامش محمدعلی شاه بن سلطان ماجد علی شاه بود اقدام به تعمیر و بازسازی حرم مطهر ابوالفضل (ع) نمود.
در سال 1263 ه ق سلطان عبدالمجید خان عثمانی دو شمعدان بزرگ که با ورق‌هایی از طلا مزین شده بود به حرم مطهر هدیه کرد و این دو شمعدان تا کنون باقی مانده است. در سال 1266 ه ق سلطان عبدالمجید عثمانی اقدام به بازسازی و تعمیر حرم مطهر نمود و در همان سال مادر سلطان عبدالمجید مذکور پرده‌های بسیار گرانبهایی هدیه حرم مطهر نمود و همچنین نواب بهراء از حکمرانان هندوستان اقدام به تجدید بنای سقف ضریح با چوبهای گران قیمت نمود و شخصی به نام میرزا محمد باقر راجه مسؤول این کار گردید.
در قرن سیزدهم هجری محمد شاه قاجار اقدام به نصب ضریح نقره‌ای در حرم مطهر ابوالفضل (ع) کرد وحاج عبدالهادی استرآبادی را مسؤول این کار نمود.
در سال 1355 ه ق سید مرتضی تولیت آستانه حرم ابوالفضل (ع) اقدام به نصب در نقره‌ای در ایوان طلا نمود و در دو سوی لنگه‌های در دوبیت از شیخ یعقوبی را نوشت. در سال 1375 ه ق گنبد مرقد مطهر طلاکاری شد و درآن هنگام سید محسن حکیم دستور ساخت ضریحی طلایی را داد تا در اصفهان ساخته شود، ضریح مذکور پس از ساخته شدن، طی مراسم با شکوهی از شهرهای مرزی ایران و عراق عبورکرده وارد شهر کربلا شد و روی قبر مطهر نصب شد.

ب. توصیف حرم مطهر ابوالفضل (ع)

روضه شریف
مساحت روضه مطهر بطورکلی بالغ بر 4370 متر مربع است و زمین آن سنگ‌کاری شده و دیوارهای آن آیینه‌کاری شده است و بر روی قبر مطهر پنجره‌ای نصب شده که از طلا و نقره ساخته شده است و بر روی گنبد طلایی آیات قرآن نقش بسته و درکنارآن دو گلدسته و یک ساعت بزرگ نصب شده است.

رواق‌ها
اطراف روضه مطهر چهار رواق بزرگ کاشیکاری و آیینه‌کاری شده قرار دارند که عبارتند از:

ایوان طلا
ایوانی است که در مقدمه حرم مطهر قرار دارد و بر صحن مشرف است و مساحت آن حدود 320 متر است و با آجرهای مسی آبکاری و با طلا مزین شده است. ایوان مذکور در دوران پادشاهی سلطان عبدالحمید عثمانی تا ارتفاع دو متر طلاکاری شد و سپس در سال 1309 ه ق (احترام الدوله) همسر ناصرالدین شاه قاجار دو طرف در موجود در ایوان طلا را طلاکاری کرد وسپس یکی از پادشاهان هندی به نام أکمل آصف محمد علی شاه لکنهوری بخشهای باقیمانده را طلاکاری کرد. در وسط این ایوان دری نقره‌ای به طول 3 متر وعرض 2 متر قرار گرفته است که آن را رجب علی طلافروش فرزند فتح الله شوشتری در سال 1355 ه ق ساخته است. ایوان طلا شش کفشداری دارد.

صحن شریف
مساحت کلی صحن شریف 9300 متر مربع است و چهار ایوان وسیع دارد که از همه طرف حرم مطهر را در برگرفته است و درآنها مقرنس‌کاریها و طاقهای هندسی زیبایی وجود دارد و ایوانهای مذکور عبارتند از:
ایوان بالاسر: در غرب صحن شریف قرار دارد و بر بالای آن کتبیه‌ای وجود دارد که این آیه برآن نقش بسته است: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتحُ وَرَأَیْتَ النَّاسَ یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْوَاجاً فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کَانَ تَوَّاباً و در وسط ایوان کتیبه‌ای است که مطالبی به فارسی بر روی آن نوشته شده است و قابل ذکر است که دراویش صوفیه در دهه اول محرم هر سال این ایوان را سیاه پوش کرده و شمشیرها وکشکول‌های خود را در داخل آن آویزان کرده به عزاداری می‌پرداختند به این دراویش، دراویش صحن عباس (ع) می‌گفتند تا بتوانند آنها را از دراویش صحن امام حسین (ع) متمایز کنند.

ایوان شرقی
این ایوان در سمت شرقی صحن شریف قرار دارد و باب الرضا (العلقمی) درآن قرار دارد و دربالای آن کتیبه‌ای قرار دارد که در سال 1304 ه ق نصب شده و روی آن سوره الحمد نوشته شده است وکتیبه‌ای نیز در زیرآن قرار دارد که درآن سوره القدر نوشته شده است کاشیکاری این ایوان را حاج محمد جعفر نادر توکلی در همان سال بازسازی نموده است‌

ایوان شمالی
که در بالای آن کتیبه‌ای است که تاریخ 1304 ه ق را برخود دارد.

ایوان قبله
این ایوان در مدخل باب القبله قرار دارد وکتیبه‌ای که بر روی آن نصب شده تاریخ 1304 ه ق را نشان می‌دهد و بر بالای ایوان ساعت بزرگی نصب شده است.
در اطراف صحن حجره‌ها و ایوان‌های متعددی قرار دارد که بسیاری از شخصیت‌های اسلامی از علما و سلاطین و وزراء درآن به خاک سپرده شده‌اند. صحن مطهر نیز به طرز زیبایی کاشیکاری شده است.

درب های صحن شریف
صحن ده در دارد که عبارتند از: باب الامام الحسن (ع)، باب الامام الحسین (ع) باب صاحب الزمان (ع)، باب موسی بن جعفر (ع)، باب امیرالمؤمنین (ع)، باب علی الهادی (ع)، باب الامام الجواد (ع)، باب الرضا (ع) و باب الرسول (ص) که به باب القبله و باب الفرات نیز معروف است.

سقا خانه ها
درگذشته دو سقاخانه در حرم مطهر ابوالفضل (ع) وجود داشته است که اولی در زاویه شرقی صحن و در مقابل مقبره (راجه) قرار داشته و توسط جمعیت (بهره) (فرقه اسماعیلیه) بنا شده بود وکنارآن دو نخل خرما و یک درخت سدر قرار داشت، و دومی درگوشه غربی صحن نزدیک باب السوق بنا شده بود و درکنارآن دو نخل خرما قرار داشت، متأسفانه هر دوی این سقاخانه‌ها ویران شده و درحال حاضر هیچ اثری ازآنها و درختان نخل کنارآنها وجود ندارد.

گنبد مطهر
گنبد حرم مطهر ابوالفضل (ع) 12 متر قطر دارد و شکل آن نیمه‌کروی و نوک‌تیز است وگردنی نسبتاً بلند دارد که پنجره‌هایی درآن تعبیه شده است و در نمای داخلی گنبد آیاتی از قرآن کریم نوشته شده است تاریخ بنای گنبد طوریکه در کناره آن نوشته شده است سال 1305 ه ق است و در سال 1375 ه ق (1955 م) علامه شیخ محمد خطیب در تلگرافی از نخست وزیر عراق (دکتر محمد فاضل جمالی) خواست تا دولت عراق اقدام به طلاکاری گنبد مطهر نماید و دولت نیز این درخواست را پذیرفت وآن را طلاکاری کرد و برحسب مدارک موجود در اداره اوقاف کربلا تعداد آجرهای طلای بکار رفته در این گنبد بالغ بر 6418 آجر بوده است. ارتفاع گنبد از سطح زمین 39 متر است.

گلدسته ها
در انتهای ایوان طلا و چسبیده به دیوار روضه شریف دوگلدسته قرار دارند که قسمت بالایی آنها طلاکاری شده است و تعداد آجرهای طلایی بکار رفته در آنها 2016 آجر است و نصف باقیمانده گلدسته‌ها کاشیکاری شده است.
در زیرکاشیکاری‌ها با خط کوفی زیبایی کلمه‌های: الله، محمد، رسول وعباس نقش بسته است ارتفاع گلدسته‌ها تا سطح زمین 44 متر است. این دوگلدسته را محمد حسین صدر اعظم ایران در سال 1221 ه ق بنا کرد وآن را کاشیکاری نمود.

ج. موزه وگنجینه حرم مطهر
گنجینه حرم مطهر قبلًا در اتاقی درگوشه‌ای از رواق جنوبی قرار داشت و درحال حاضر به مقبره آل خیرالدین در صحن شریف منتقل شده است در این گنجینه آثارگرانبهای بسیاری وجود دارد که برآورد ارزش مادی آنها مقدور نیست. از جمله اشیاء موجود درآن فرشی بسیار نفیس است که با نخهای طلا بافته شده و درآن سنگهای گرانبها بکار رفته است و درکنارآن فرشهای مختلف دیگر و لوسترهای بزرگ و شمشیرهای منبت‌کاری شده با سنگهای گرانبها و طلاکاری شده و ساعتهای دیواری طلاکاری شده و ساعتهایی ساخته شده از چوب آبنوس وجود دارد و ناوگانی از کشتی‌های کوچک زرین و لوح نقاشی سر مطهر امام حسین (ع) که از ایتالیا آورده شده است و برخی دیگر از آثار موجود در این گنجینه عبارتند از:
د .کتابخانه حرم مطهر
این کتابخانه شامل قرآن‌های خطی بسیار نفیسی است که تعداد آنها به 109 قرآن خطی بالغ می‌گردد و یکی از آنها قرآنی منسوب به امام علی (ع) می‌باشد. محتویات این کتابخانه در لیستی ثبت شده است که درکتابخانه موزه بغداد قرار دارد. استاد ناصر نقشبندی ذکر می‌کند که بین این آثار خطی سه قرآن بسیار نفیس به خط کوفی وجود دارد. کتابخانه حرم وگنجینه آن در یکجا نگهداری می‌شوند.

ه. بزرگان مدفون در حرم مطهر ابوالفضل (ع)
سایر اماکن زیارتی در کربلا
مرقد سید ابراهیم مجاب‌
مرقد این امامزاده در رواق غربی حرم مطهر امام حسین (ع) قرار دارد. نام کامل وی سید ابراهیم بن محمد بن موسی بن جعفر (ع) است، او نابینا بود و درکوفه زندگی می‌کرد و در سال 247 ه ق که المنتصر فرزند متوکل عباسی اجازه داد شیعیان به زیارت کربلا مشرف شوند، به کربلا آمده و درآنجا سکونت اختیارکرد وگویند که چون سید ابراهیم مجاب به کربلا رسید به قبر شریف نزدیک شد وگفت: السلام علیک یا جداه، و از داخل روضه شریفه این ندا برخاست که: و علیک السلام یا ولدی، ازآن روز به بعد مردم او را (مجاب) لقب دادند. هنگامیکه سید ابراهیم مجاب درگذشت او را در صحن آن روزگار دفن کردند و بعدها که روضه شریفه بزرگتر شد محل ضریح سید ابراهیم در رواق غربی واقع شد. روی ضریح او صندوقی از چوب ساج قرار دارد و درآن پنجره‌ای فولادی تعبیه شده که بعدها آن را تغییر داده وبجای آن پنجره‌ای برنزی نصب کردند که در سالهای اخیرآن را نیز تجدید نمودند. شیعیان پس از مشرف شدن به حرم معمولًا به زیارت سید ابراهیم مجاب نیز مشرف می شوند.
مرقد حبیب بن مظاهر اسدی‌
اعتقاد شیعیان براین است که حبیب بن مظاهر اسدی از تمامی اصحاب امام حسین (ع) البته بجز خانواده‌اش والاتر است، بدین علت امام زین العابدین (ع) هنگام دفن، او را همراه با سایر شهدا دفن نکرده و قبر جداگانه‌ای درون حرم مطهر امام حسین به او اختصاص داد. زائران حرم مطهر امام حسین (ع) ابتدا به قبر حبیب بن مظاهر می‌رسند و بر وی سلام می‌کنند، گویی که او دربان حرم مطهر امام حسین (ع) است.
حبیب بن مظاهر یکی از یاران با اخلاص امام حسین (ع)، از اصحاب پیامبر اکرم (ص) و از خواص امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (ع) بود که در تمامی جنگهای آن حضرت ملتزم رکاب بود و پس از شهادت حضرت علی (ع) به خدمت امام حسن مجتبی (ع) شتافت و پس از وی در خدمت امام حسین (ع) بود. او سرور و بزرگ قوم بنی اسد بود و امام حسین (ع) در روز عاشورا او را فرمانده جناح چپ لشکر خود نمود. بعد از طلوع آفتاب به لشکر ابن زیاد حمله کرد وشصت و دو نفر از لشکریان دشمن را کشته و عاقبت خود نیز در سن هفتاد وپنج سالگی به شهادت رسید. بعد از حادثه عاشورا، پسرش قاسم به انتقام پدر برخاست و قاتلش را به قتل رساند.
قبر او همان طور که گفته شد در رواق حرم مطهر امام حسین (ع) و جدا از سایر شهدا می‌باشد.
مرقد حر بن یزید ریاحی‌
مرقد حر بن یزید ریاحی در فاصله نه کیلومتری غرب شهرکربلا واقع شده است و علت اینکه جنازه او را به خارج از میدان معرکه منتقل کردند، این بود که قبیله او یعنی بنی تمیم خود را به میدان معرکه رساند، جنازه او را برداشته و به مکان فعلی آورده و به خاک سپردند.
در سال 914 ه ق شاه اسماعیل صفوی موفق به فتح بغداد شد و همان سال گنبدی روی قبر حر بنا کرد و صحن کوچکی برایش ساخت. او اولین کسی بود که به ساختن (مرقد حر) اهتمام ورزید. در سال 1325 ه ق به همت حسین شجاع السلطان مرقد بازسازی شد و در سال 1330 ه ق سید عبدالحسین کلیدارآن را مجدداً بازسازی نمود و در سال 1963 م به همت حاج حسن وکیل به ناحیه (حر) برق رسید.
حر بن یزید ریاحی مرقدی زیبا با گنبدی کاشیکاری شده دارد که اطراف آن را باغ و بوستان فراگرفته است و بر در اصلی مرقد ابیاتی به عربی نوشته شده که به مقام و منزلت حر اشاره می‌کند.
در تاریخ آورده‌اند که چون شاه اسماعیل صفوی به زیارت کربلا آمد، برای کشف حقیقت محل دفن حر، دستور داد قبر وی را بشکافند و با اینکار وی را با دستمالی بر پیشانی و جسدی تروتازه یافتند و چون شاه درباره آن دستمال پرسید، به او گفته شد هنگامیکه حر در میدان نبرد زخمی شد، امام حسین با دست مبارک خود این دستمال را بر پیشانی او بست، شاه اسماعیل دستور داد دستمال را باز کنند و چون دستمال را باز کردند خون دوباره جاری شد و هرچه سعی کردند با دستمال دیگری جلوی خون را بگیرند ممکن نشد، لذا شاه اسماعیل دستور بستن مجدد همان دستمال را داد و پس از اینکه قبر را با احترام زیادی بستند شاه اسماعیل دستور داد گنبدی بر بالای قبر بسازند و خادمی برای آن تعیین کرد و موقوفاتی برآن جاری نمود.
مرقد عون بن عبدالله‌
در نسبت این امامزاده تردیدهایی وجود دارد که آیا وی همان عون فرزند عبدالله بن جعفر طیار (ع) است که شهید کربلا بود و یا نواده امام حسن (ع) است؟ امروزه وی دارای بقعه و بارگاه باشکوهی در یازده کیلومتری شمال غربی کربلا و درآغاز بزرگراه کربلا بغداد می‌باشد. این امامزاده بسیار مورد توجه مردمان عراق بوده و دارای نذری مجرب است، از اینرو همواره مزار او مملو از زائر و نذورات آنان است.
خیمه‌گاه حسینی‌
در سمت جنوب غربی حرم مطهر خیمه‌گاه حسینی قرار دارد و بنا به نقل مورخان محل برافراشته شدن خیمه‌ها و چادرهای سید الشهداء (ع) و یاران او بود. این محل توسط سید علی طباطبائی (صاحب ریاض العلماء) ساخته شد. او پس از حمله وهابی‌ها به کربلا (سال 1217 ه ق) اقدام بساختن باروی شهرکربلا کرد و در همان هنگام این خیمه‌گاه را نیز بنا کرد و این محل را بعنوان گورستان انتخاب کرد و نام قبلی آن را که (الطرف) بود به (المخیم) تغییر داد البته این منطقه درگذشته‌های بسیار دور به محله (آل عیسی) مشهور بود. آل عیسی یکی از خاندان های علوی ساکن کربلا بودند که نسب و شجره‌نامه آنها به زید بن علی بن الحسین (ع) می‌رسد.
در سال 1271 ه ق همسرآصف الدوله دستور داد که ساختمان فعلی خیمه‌گاه ساخته شود و رباطی درکنارآن بنا شود. چندی بعد مدحت پاشا دستور داد که ساختمان خیمه‌گاه بازسازی شود تا درآن از ناصرالدین شاه و همراهانش پذیرایی شود.
در قرن دهم هجری شخصی به نام (عبدالمؤمن دده) هنگامیکه درکربلا ساکن بود، اتاقی در این محل ساخت و نهال‌هایی از درخت خرما کنارآن کاشت که امروزه این بوستان درکنار خیمه‌گاه قرار دارد وآن را بوستان دده می‌نامند. در سال 1978 م ساختمان خیمه‌گاه مجدداً بازسازی گردید. این ساختمان یکی از اماکن زیارتی معروف کربلا است که مردم بقصد تبرک و نذر وگرفتن حاجات به آن روی می‌آورند. بر بالای در خیمه‌گاه سنگ مرمری قرار دارد که این ابیات برآن نقش بسته است:
یا زائراً خیم الحسین بکربلاطف فی جوانبها مع ساجم
فاذا وصلت الی خیام بنی الهدی‌اهل الفضائل من سلاله هاشم
واذکر اباالفضل المضرج بالدماوعلی الاکبر ثم القاسم
واذکرحسین السبط لما قد هوی‌فوق الصعید ولایری من راحم
(ای کسیکه به زیارت خیمه‌گاه حسین درکربلا آمده‌ای، با چشم‌گریان اطراف آن طواف کن.
و هنگامیکه به خیمه‌گاه خاندان هدایت و اهل فضیلت نسل بنی‌هاشم رسیدی.
ابوالفضل (ع) خون آلود و علی اکبر و قاسم را به خاطرآور.
همچنین امام حسین (ع) را به یادآورکه بر روی خاک افتاده وکسی به او رحم نمی‌کند.)
در این خیمه‌گاه همه ساله روزهای دوازدهم و سیزدهم محرم عزای بزرگی توسط زنان شیعه برگزار می‌شود. این مراسم در نیمه شعبان و اربعین حسینی نیز برپا می‌شود.
تل زینبیه‌
این محل تپه‌ای مشرف بر میدان جنگ بود وگویند حضرت زینب (ع) برای دیدن اوضاع برادرش امام حسین (ع) بر بالای این تپه رفته بود، بهمین علت به نام تل زینبیه معروف شد. این مقام در سال 1400 ه ق تجدید بنا شده است. در این مقام پنجره برنزی کوچکی قرار دارد و درکاشیکاری‌های داخل آن ابیاتی به زبان عربی و تصاویری که معرکه کربلا را نشان می‌دهد کشیده شده است. زائران معمولا بقصد زیارت و تبرک به این مقام می‌روند و این محل ساختار قدیمی خود را حفظ کرده و همچنان مرتفع می‌باشد منتهی درکنارآن مغازه‌هائی ساخته شده که فروشندگان درآنها مهر و تسبیح می‌فروشند. تل زینبیه به صحن مطهر امام حسین (ع) نزدیک است. هرکس این تل را زیارت کند می‌تواند صدای حضرت زینب (ع) را تصورکند، زمانیکه رو به گودال قتلگاه ایستاده و می‌گوید: (اخی حسین! یا بن امی یا حسین، ان کنت حیاً إما تری هجوم القوم علی مخدراتک و إن کنت میتاً فأمرنا و أمرُک الی الله ..) یعنی برادرم حسین! فرزند مادرم ای حسین! اگر زنده‌ای، مگر نمی بینی حمله این قوم را به عیالت و اگر مرده‌ای! که امر و تکلیف ما و شما در دست خداست.
مقام کف دست راست وکف دست چپ ابوالفضل (ع)
مقام کف دست راست بین محله باب بغداد و باب الخان و نزدیک باب العلقمی صحن مطهر ابوالفضل (ع) واقع است و مقام کف دست چپ در فاصله 50 متری باب القبله کوچک، صحن ابوالفضل (ع) و در مدخل بازار باب الخان واقع شده است. این دو مقام نشان دهنده محل قطع شدن دوکف دست ابوالفضل (ع) هنگام جنگ با لشکریان ابن زیاد است. مقام کف دست راست در اواسط قرن سیزدهم هجری قمری بر بقایای نهری که به نهر مقبره العباس مشهور بود و از بقایای نهر علقمه بود ساخته شد، اما مقام دوم در سال 1327 ه ق توسط مرد نیکوکاری که در این باره خواب دیده بود، ساخته شد. وی دیوار خانه خود را شکافت و این مقام را درآن بنا کرد. مقام کف دست راست ابوالفضل پنجره‌ای برنزی است که در دیوار خانه‌ای درکوچه (الصخنی) نزدیک باب العلقمی قرار دارد و بر روی دیوار نقاشی دو ساعد بریده شده است که زیرآنها نوشته شده: (در این محل دست ابوالفضل (ع) قطع شده است). مقام کف دست چپ ابوالفضل (ع) نیز پنجره‌ای برنزی است با حاشیه آیینه‌کاری شده که در دیوار خانه‌ای کارگذاشته شده و بر روی آن ادعیه و اشعاری به زبان عربی نوشته شده که این اشعار متعلق به شاعر کربلایی شیخ محمد سراج است و در بالای آنها تصویر کف دستی کشیده شده است.
مقام امام الزمان (ع)
مقام امام زمان درمیان نخلستانهای کرانه رودخانه فرات است که این شاخه از رودخانه به نام (نهر علقمه) مشهور است. جایگاه مذکور منسوب به حضرت حجت (ع) است و مردم درآن به نماز می‌پردازند. باب صاحب الزمان حرم مطهر امام حسین (ع) رو به این مقام باز می‌شود.
مقام أم البنین‌
این مقام در گوشه جنوب‌غربی حرم مطهر حضرت ابوالفضل قرار دارد، اما بنظر می‌رسد که این انتساب سند و مدرک معتبری ندارد، زیرا همه می‌دانند که أم البنین در معرکه کربلا حاضر نبوده است بهرحال قابل ذکر است که أم البنین (فاطمه بنت حزام کلابیه) است که برای حضرت علی (ع) چهار فرزند آورد که عبارت بودنداز:  ابوالفضل العباس (ع)، عبدالله، جعفر و عثمان و بنابر روایات مشهور وی در شهر مدینه درگذشت و در قبرستان بقیع مدفون شد.
سید سلمان آل طعمه درکتاب خود (کربلا فی الذاکره) می‌نویسد: زنان ساده لوح تکه‌ای گل بر دیوار این مقام می‌چسباندند، اگر این گل به دیوار چسبید می‌گویند که حاجتشان برآورده می‌شود و چنانچه بر روی زمین افتاد و به دیوار نچسبید می‌گویند که حاجتشان برآورده نخواهد شد، و اکنون مدتی است که این عادت از سرشان افتاده است.
در حقیقت این مقام محل دفن یکی از متولیان حرم مطهر ابوالفضل (ع) به نام (شیخ علی بن عبدالرسول) است که در سال 1187 ه ق درگذشت و در این محل به خاک سپرده شد و درحال حاضر زنان به این مقام آمده وگمان می‌کنند که این محل مقام أم البنین است و برآن پارچه سبز می‌بندند و حنا می‌مالند و ازآن حاجت می‌طلبند.
مرقد أخرس ابن الکاظم‌
وی محمد بن ابی الفتح أخرس، از نوادگان حضرت موسی بن جعفر (ع) است که بقعه‌اش در محله‌ای به نام (الابتر)، در حومه کربلا قرار دارد.
مرقد ابن حمزه‌
وی نواده امیرالمؤمنین (ع) و از امام‌زادگان والا مقام است. آرامگاهش درآغاز بزرگراه کربلا طویریج قرار دارد.
مرقد احمد بن هاشم‌
وی از نوادگان حضرت موسی بن جعفر (ع) است که سال 745 ه ق وفات یافت و آرامگاه او امروزه درکویری واقع در شمال‌غربی کربلا می‌باشد. قبر او صحن و سرای بزرگی دارد و در میان اعراب بادیه نشین بسیار معروف است چنانچه همواره به وی پناه آورده، نذر و نیاز می‌کنند.
شهر کربلا از دید جهانگردان‌
جهانگردان بسیاری از مسلمان و غیره در قرون گذشته ازکربلا دیدن کرده اند که خواندن خاطرات و مشاهدات آنان خالی از لطف نبوده و می تواند برخی از امور را بر ما روشن سازد ازجمله این افراد (ابن بطوطه) است که در سال 726 ه ق از شهرکربلا دیدن کرده است. او در سفرنامه خود درباره کربلا چنین می گوید: (از حله بسوی کربلا مشهد حسین بن علی (ع) حرکت کردیم. کربلا شهرکوچکی است که نخلستانها اطراف آن را گرفته‌اند و از رودخانه فرات آبیاری می‌شود. روضه مقدس امام حسین (ع) در داخل شهر واقع شده و مدرسه‌ای بزرگ و زاویه‌ای دارد که درآن برای مسافرین طعام می‌دهند. خدام و حاجبان بر در روضه امام ایستاده‌اند و ورود به حرم بی اجازه آنان میسر نیست و هنگام ورود عتبه شریفه را که از نقره است باید بوسید. روی ضریح مقدس امام قندیلهای زرین و سیمین گذاشته‌اند و از درهای آن پرده‌های حریرآویخته‌اند. مردم کربلا از دو طائفه‌اند: اولاد رخیک و اولاد فائز واین دو دائماً با هم در جنگ و نزاع‌اند. این دو دسته پیرو مذهب امامیه و فرزندان یک پدرند معذلک اختلاف میان آنان به حدی است که شهر را به ویرانی کشیده‌اند.
(فلیپ کرملی) (1671 1603 م) که جهانگرد فرانسوی بود، ازکربلا دیدن کرده و اهالی آن را به شجاعت و مهربانی توصیف کرده و می‌گوید که اهالی شهر شدیداً دیندار و مؤمن هستند.
(تاک سر) جهانگرد اروپائی که در سال 1604 م ازکربلا دیدن کرده و شهرکربلا را به نام (مشهد امام حسین) ذکر می‌کند. او ازآب‌وهوای آن بسیار تعریف می‌کند وآن را بهتر ازآب‌وهوای سایر شهرهای عراق می‌داند، او در شهرکربلا ازآب‌انبارهای عمومی با آب گوارا سخن می‌گوید و اظهار می‌داردکه شهرکربلا درختان بسیاری دارد و میوه‌هایی ازآن شبیه میوه‌های اروپایی است.
(دلاوال) (1654 1586 م) جهانگردی اروپائی که علاوه بر بابل و ذوالکفل از شهرکربلا دیدن کرده و مردم آن را به خوبی ستوده است. اما میگوید که مردم این شهر نسبت به غریبه‌ها با احتیاط بیشتری برخورد می‌کنند.
در سال 1154 ه ق عبدالکریم کشمیری که یکی از درباریان نادرشاه افشار بود ازکربلا دیدن نموده و در سفرنامه خود که (بیان واقع) نام دارد درباره کربلا چنین می‌گوید:
روز سوم به خاک پاک کربلای معلّی، شفا بخش بیماریهای ظاهری و باطنی رسیدیم. از بغداد تا کربلای معلّی پانزده فرسخ است. چون مردم ایران بواسطه تعدی حکام جبار از وطن خود فرار نموده درآنجا موطن گزیدند، شهر بزرگی آباد گردیده.
عامل دیگر آبادیهای بسیار، نهرآبی است که حسن پاشا حاکم بغداد قریب ده هزار تومان که دو لک روپیه هندوستان باشد صرف کرده، این نهر را از فرات آورده، اما هنوز به شهر نرسیده بود که حسن پاشا فوت شد. پس از وی میرزا اشرف جهان، از امرای شاه طهماسب، آب را به شهر رسانیده جاری ساخت. چنانکه به سبب آن آب شیرین بیرون شهر از بسیاری باغها و نخلستانها رشک جنه المأوی است.
وگنبد مبارک روضه منوره حضرت سیدالشهدا رضی اللّه تعالی عنه در میان شهر است و قبر مبارک حضرت عبدالله بن الحسین رضی اللّه تعالی عنه در پایین پدر بزرگوارشان است و گنج شهدا جانب قدوم مبارک ایشان است و در میان گنج، مقبره و قطعه زمینی که در وقت شهادت پیکر مقدس حضرت امام درآنجا افتاده بود، بیرون گنبد است به فاصله بیست قدم از قبر مبارک متصل دریچه که به جانب شمال است و درآن مکان به مقدار پیکر مطهر به طور صندوق گودی ساخته‌اند و از خیمه‌گاه خاک پاک آورده، درآن گود می‌اندازند و بالای آن تخته می‌گذارند. هرگاه زائری به اراده زیارت و اخذ خاک شفا می‌آید، چیزی به خادم داده، قدری از آن خاک پاک می‌گیرد. خاک کربلا که به اطراف و اکناف عالم می‌برند، همین است و این را خاک شفا می‌گویند و خواص و برکات خاک شفا بسیار و بی شمار است؛ ازآن جمله یکی این است که هرگاه جهازی در دریا از شدت باد و مخالفت هوا توفانی شود، می‌باید که مرد صالحی خاک مذکور را به سمت باد بیندازد، که به حکم قادر بر حق جل شأنه همان وقت باد از شدت رو به کمی خواهد آورد .
گنبد و مرقد حضرت عباس بن علی ابن ابی طالب (رضی الله عنه) نیز در شهر است. مردم آنجا می‌گفتند: هرکه در روضه ایشان آمده سوگند به دروغ بخورد، فی الحال به انواع بلاها مبتلا می‌گردد. گنبد حر شهید از شهر به فاصله یک فرسخ و قبر مادرش که مانع همراهی او با حضرت امام شده بود، بیرون گنبد چهل قدم دورتر است. هرکس به زیارت حر شهید برود، می‌باید سنگی چند به قبر مادرش بزند. حال اثری از قبر پیدا نیست، مگر همان سنگهایی که مردم به قبرش می‌زنند. ازکربلا تا نجف اشرف از راه بیا بان بی آب دوازده فرسخ است و از راه حلّه و ده ذی الکفل شانزده فرسخ است.
(کارستون نیپور) (1815 1733 م) جهانگرد آلمانی که در سال 1765 م ازکربلا دیدن کرده و این شهر را با شهر نجف مقایسه نموده و معتقد است که تعداد جمعیت کربلا و تعداد درختان این شهر از شهر نجف بیشتر است و ازجمله مطالب جالبی که نقل می‌کند، فراوانی کبوتران در حرم مطهر امام حسین (ع) و سایر مساجد کربلا است و اینکه مردم به آنها توجه خاصی دارند.
(پیر زین) (1818 1896 م) جهانگرد اروپائی که در نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی و پس از سال 1843 م که درآن نجیب پاشا والی عثمانی عراق بعلت قیام مردم شهرکربلا برعلیه عثمانی‌ها آنجا را به خاک وخون کشیده بود از شهرکربلا دیدن کرده و ذکر می‌کند که این شهر با وسعت و بزرگی‌اش از مراکز استانهای ما بزرگتر است و جمعیت آن به مراتب از این شهرها بیشتر است.
(ژیرکوف) جهانگرد اروپائی که سال 1849 م ازکربلا دیدن کرده، در این باره می‌گوید: دو شهر نجف وکربلا در نزد شیعیان به (عتبات أئمه) معروف است و هر ساله از همه شهرهای شیعه نشین گروه‌هائی برای زیارت عازم این شهرها می‌شوند که برآورد تعداد آنها ممکن نیست، این زوار هدایا و پولهائی را برای این دو مکان مقدس می‌آورند و این هدایا معمولًا هدایایی گرانبها می‌باشند. همچنین جنازه مردگان خود را جهت خاکسپاری به این دو شهر مقدس می‌برند.
(لوفتس) یکی از باستان شناسان معروف انگلیسی است که در سال 1853 م توانست از دو شهر نجف وکربلا دیدن نماید. او بطور مفصل از باغستانها و نخلستانهای موجود در مدخل شهر وگرداگرد آن سخن گفته و اظهار می‌دارد که ساختمانهای ساخته شده در بیرون باروی شهر نشان دهنده امنیت موجود در این شهر است.
(جون اشر) جهانگردی انگلیسی که در سال 1864 م ازکربلا دیدن کرد و مشاهده نمود که کربلا شهری شلوغ است که زوار از مناطق دور و نزدیک بسوی آن می‌روند تا به زیارت امام حسین (ع) مشرف شوند و این شهر از فعالیت تجاری آشکاری برخوردار است. او به شدت شیفته کربلا شده و می‌گوید در این شهر شاهد رکود و انحطاطی که بیشتر شهرهای اسلامی معروف آن روزگار را در برمی‌گرفته نبوده است.
(فوک) جهانگردی آمریکایی است که ورودش به شهرکربلا مصادف با آغاز ماه رمضان بود واز اینکه مردم چقدر به رویت هلال ماه توجه می‌کنند متعجب شده است. وی همچنین شاهد ازدحام مردم در بازارها برای خرید مواد غذایی مورد نیاز ماه رمضان بوده است و ذکر می‌کند که در این ماه مساجد درهای خود را بعد از افطار بروی مردم باز می‌کند و او شبهای ماه رمضان درکربلا را یکی از زیباترین شبهایی که در جهان دیده است توصیف می‌کند.
(دیو لافوا) (1916 1851 م) بانوی نویسنده فرانسوی در سال 1881 م از شهرکربلا دیدن نموده وآن را یکی از مهمترین مراکز شیعه دانسته می‌گوید که این شهر پر از مدارس بزرگ مذهبی است که طلبه‌ها بیست سال و یا بیشتر ازآن را بمنظورکسب علم درآنجا می‌گذرانند تا بعدها به مقام مرجعیت نائل شوند و بتوانند به سؤالات مذهبی مردم پاسخ گویند و مشکلات اجتماعی آنها را حل کنند.
در دوران قاجار سفرنامه‌های فراوانی نوشته شده است که درآنها از شهر کربلا نیز یادی به میان آمده است. ازجمله این سفرنامه‌ها می‌توان سفرنامه (دختر فرهاد میرزای قاجار) را مثال زد که درباره کربلا چنین می گوید:
(صبح سه شنبه بیست و نهم شهر شوال 1297 روانه کربلای معلی شدیم. از جمعیت خدمه وگدایان چه بگویم که از حد تحریر بیرون است. تا وادی السلام نجف از دست جمعیت خلاصی نداشتم. از شدت ازدحام خلق روی تخت را نینداخته بودند. بیرون که آمدند ملتفت شدند و در صحرای وادی السلام مدتی معطل گشته، طلب مقبره حاجیه باجی کرده، پیدا نشد. فاتحه خوانده سوارگشته، وقت غروب کنار نهری که مرحوم محمد اسماعیل خان وکیل الملک ازآب فرات جدا نموده و به نجف اشرف برده، نماز ظهر و عصر را گزارده سوار شدیم.
دو ساعت از شب گذشته، در یک فرسخی کاروانسرا هوا طوفانی گشته در این صحرای مخوف نعوذاً بالله طوری گشته که چشم چشم را نمی دید. اگر لطف الهی و توجه مولای مؤمنان نبود، جان به سلامت در نبرده بودیم. با هزار مشقت به کاروانسرا رسیدیم، در حالتی که به تحریر خارج است. قهوه چی و یک نفرکجاوه کش از ما مفقود گشته، شمع هم در نزد قهوه چی بود. با هزار زحمت از باد و طوفان پناه به دیواری برده و خود را به خدای مهربان سپردیم. قهوه چی پیدا نشد. لابداً دو نفر عسکرکه همراه سوار بودند انعام مخصوص دادند، درآن بیابان فرستاده فریاد می‌کردند و قهوه چی را به اسم صدا می‌کردند. نزدیک صبح بود که آنها را پیدا نموده آوردند. احدی گمان حیات آنها را نداشت. خداوند نخواست که مقتول عرب‌های دزد بشوند. شب را هر طور بود به روز آورده، طلوع آفتاب سوارگشته به راه افتادیم. چهار ساعت به غروب مانده، روز چهارشنبه، سلخ شهر شوال المکرم، وارد کربلا شدیم. در دم خیمه‌گاه پیاده شده وضو ساخته، درآنجایی که شبیه حجله حضرت قاسم علیه السلام ساخته‌اند، نماز ظهر و عصرگزارده در نزد خیمه‌های حضرت چاهی که حضرت علیه السلام نیزه مبارک را فرو کرده آب بیرون آمده و صحابه غسل کرده به جهاد رفته‌اند. عربی بارکرده که برود از چاه آب بیاورد. همین که رفت از چاه پایین برود، دختر خاله گفت: مبادا در چاه بیفتی، از وسط چاه، شخص عرب در مقام حضرت گفت: عجب! یعنی من در چاه می‌افتم؛ تا از زبانش این مطلب جاری گشته، بی اختیار در چاه افتاد، بطوریکه خالی از خنده نبود. پس از اینکه از چاه بیرون آمده، به زبان فارسی و عربی گفت، تا توگفتی در چاه نیفتی، افتادم و الّا نمی افتادم. بعد داخل خیمه‌گاه گشته، زیارت نموده، مراجعت به خانه کردیم.
روز پنج شنبه، غُرَّه‌(1) ذی قعده، صبحی به حرم مشرف گشته، در سر مقبره مرحوم شاهزاده یک سوره الرحمن خوانده و فاتحه خوانده برخاسته، به مقبره جان بی بی، والده نواب علیّه سرکار شاهزاده خانم رفته، قرآن را تا بازکردم، همان سوره الرحمن آمد، خوانده یک سوره عمَّ هم به جهت مرحوم عمادالدوله و سوره یسبح لله به جهت مرحوم صارم الدوله خوانده برخاستم. در بی اعتباری دنیا ازآن حالت به این حالت افتادن، قدری افسوس خورده وگریه کرده از خداوند طلب مغفرت نموده، به حرم مطهر حضرت عباس (ع) مشرف گشته. چون حرم مبارک دور است، هوا هم گرم بود، داخل حرم شده، همین قدرکه بوسیدم دیگر حالت زیارت خواندن باقی نبود. در مسجد زنانه توقف نموده، دختر خاله عیال (شیخ الرئیس) که سه سال بود به جهت تحصیل در سامره بود و حال به عزم زیارت کعبه معظمه آمده است به کربلا، در حرم پیدا شد. قدری صحبت نموده ازگرما آسوده گشته به حرم مشرف شدیم، زیارت نموده به منزل مراجعت کردیم. دیدم عمه شاهزاده آقاسید سعید و تاج الملوک و خانم و عروس عمه آقا سید سعید دیدن ما آمده، در منزل نشسته بودند. ساعتی با هم صحبت داشته، برخاستند. قدری کارهای آدمهایی که روانه طهران بودند، درست نموده، حساب آنها را پرداخته، نزدیک به غروب حمام رفته، به خدا پناه از این حمام که حمام معتبرکربلا است، خداوند اجر اخروی مرحمت فرماید.
دو ساعت از شب جمعه دوم گذشته، به حرم مطهر منور حضرت خامس آل عبا مشرف گشته، با وجودی که خلوت شده بود، به قدری جمعیت بود که راه نبود و دست به ضریح مبارک نمی رسید. زیارت و نماز زیارت خوانده، دعای کمیل را چون شب جمعه بود در همانجا خوانده معاودت به منزل کرده، صبح جمعه دویم بعضی ناتمامی کارها را صورت داده، همه اهل حاج بیرون رفته بودند. قریب ظهر وضو ساخته به حرم مشرف گشته آستان مبارک را بوسیده، نماز بجا آورده، بعد به حرم مبارک حضرت عباس مشرف شده، زیارت خوانده، آستانه را بوسیده، مرخصی حاصل نموده، با هزار مشقت از دست گدا و خادمها که به تحریر در نمی آید بیرون آمده و از ازدحام خلق به سلامت در رفته سوار شده روانه بیرون شدیم. در صحرا، جایی که چادرهای اهل حاج را زده بودند، چادر زده بودند. داخل چادر شده با حالت خستگی، چاپار در شرف حرکت بود. مشغول تحریر شدم.
اماکن سیاحتی کربلا
اماکن سیاحتی کربلا عبارتند از: دژالاخیضر، قلعه الهندی و خان العطشان
مسیر حرکت امام حسین (ع) به کربلا
امام حسین (ع) پس از دریافت نام مسلم بن عقیل و احساس خطر از دژخیمان یزید، حج خود را به عمره تبدیل کرد و پس از انجام مراسم عمره از احرام بیرون آمد و در روز جمعه روز ترویه (هشتم ذی‌الحجه سال 60 ه. ق) پس از شصت و پنج روز اقامت در مکه به اتفاق حدود هشتاد و شش نفر مرد از اهل‌بیت، یاران و دوستان خود از مکه بیرون آمده و به‌سوی عراق رهسپار شد. در این مسیر امام حسین در بیست‌و یک منزل توقف نمود که به‌ترتیب نام منازل مذکور را به همراه تاریخ وصول آن حضرت بدان‌جا و مدت توقف حضرت در آن‌ها را به‌همراه حوادث واقع شده در آن منازل می‌آوریم:

1. التنعیم
این دشت بین سرف و مکه و در فاصله 13 کیلومتری آن است و در آن درختانی وجود دارد که به‌نام درختان تنعیم معروف‌اند و در آن مساجد و مخازن آب وجود دارد و اهالی مکه که تصمیم به حج عمره بگیرند بدین‌جا رفته و احرام می‌بندند. امام در روز شنبه 9 ذی‌حجه سال 60 وارد منزلگاه التنعیم شد.

2. الصفاح
این کلمه جمع واژه (صفحه) است و نام زمینی بین وادی حنین و نخل‌الشرائع است و در حدود 28 کیلومتر با مسجدالحرام فاصله دارد و در این منزلگاه حضرت امام حسین (ع) فرزدق شاعر را ملاقات کرد که از سوی عراق می‌آمد و از وی درباره اهل عراق پرسید و ایشان جواب داد: دل‌های آنان با شما و شمشیرهای آنان با بنی‌امیه است.

3. وادی عقیق
حضرت امام حسین (ع) در روز سه‌شنبه 12 ذی‌حجه سال 60 ه. ق وارد وادی عقیق شد. این منزلگاه در غرب مدینه منوره و در فاصله 28 کیلومتری مدینه قرار دارد و در این محل برخی برای حج احرام می‌بندند و به مکه نزدیکتر از ذوالحلیفه بوده است. در این منزل عون و محمد، فرزندان عبدالله بن جعفر طیار و زینب کبری (س)، به او ملحق شدند و نامه پدرشان عبدالله بن جعفر را به امام حسین (ع) رساندند که در آن نامه از امام حسین (ع) درخواست کرده که از سفر به کوفه خودداری کند.

4. وادی صفرا
حضرت امام حسین (ع) در روز چهارشنبه 13 ذی‌حجه وارد وادی صفرا شد وادی صفراء از اعمال مدینه است و در آن‌جا چشمه بزرگی وجود دارد که از درون شنزاره می‌جوشد. این چشمه را نُجَیْر گویند و علت تسمیه این وادی به (صفرا)، کوه‌های زرد رنگی است که در این منطقه دیده می‌شوند و در این مکان دو تن از یارانش به نام‌های مجمّع و عبّاد به ایشان پیوستند.

5. ذات‌العرق
امام در روز پنجشنبه 14 ذی‌حجه وارد ذات‌العرق شد و در آن‌جا با بشربن‌غالب ملاقات کرد. و ذات‌العرق نام دشتی است که کنار کوهی به نام عرق قرار دارد. محل توقف اهالی فارس و خراسان قبل از رسیدن به مکه بوده است.

6. حاجر بطن ارمه
امام در روز جمعه 15 ذی‌حجه وارد حاجر بطن ارمه شد و این منزلگاه وادی معروفی در مسیر راه مکه بود که اهالی بصره در هنگام عزیمت به مدینه در آن توقف می‌کردند و معمولًا محل تجمع اهل کوفه و اهل بصره بود و امروزه این منزلگاه در جنوب ریاض و شمال مستوره واقع شده است و در این منزل قیس‌بن مسهر صیداوی را به‌عنوان سفیر خود، همراه با نامه‌ای، به نزد اهل کوفه فرستاد، اما قیس پس از رسیدن به کوفه توسط لشکریان ابن‌زیاد دستگیر شده و به شهادت رسید.

7. فَید
امام در روز شنبه 16 ذی‌حجه وارد فَید شد. فَید نام منزلگاهی در بین راه مکه و بغداد بوده است که بعدها توسعه زیادی یافته و به شهر تبدیل شد و هنگامیکه که خلیفه دوم، سعد بن ابی‌وقاص را به فتح عراق گسیل نمود، وی به مدت یک ماه به همراه لشکریان خود در این منزلگاه اقامت گزید. ابن‌رسته در کتاب خود الاعلاق النفسیه ذکر می‌کند که این شهر در سال 310 ه. ق شهری آباد بود و در آن مسجد جامع وجود داشته است و مردم آن از قبیله طی بوده‌اند.

8. احفُر
امام در روز یکشنبه 17 ذی‌حجه وارد احفُر شد و در آن‌جا عبدالله بن مطیع عدوی را ملاقات کرد.

9. خُزیَمیه
امام در روز دوشنبه 18 ذی‌حجه به خزیمیه رسید و خزیمیه یکی از منزلگاهان معروف حاجیان است که به نام (خزیمه‌بن خازم التمیمی) نامیده شده است و بر اساس آنچه در تاریخ ذکر گردیده است، نخستین باری که زینب (س) با خبر اندوهبار شهادت برادر روبه‌رو گردید، در منزل خزیمیه بود.
امام حسین (ع) در مسیر حرکت خود از مکه به عراق یک شبانه‌روز در این منزل رحل اقامت افکند. هنگام صبح عقیله بنی‌هاشم، خدمت برادر رسید، عرض کرد: (ای برادر! آیا تو را از آنچه دیشب شنیدم با خبر نسازم؟) امام (ع) فرمود: (آن چیست؟) زینب گفت: (دیشب هنگامی‌که برای انجام کاری از خیمه خود خارج شدم، شنیدم هاتفی ندا می‌دهد: (ای چشم بسیار گریه کن و کیست که در آینده بر شهیدان بگرید بر گروهی که مرگ آنان را به‌سوی وعده‌ای معین به پیش می‌راند!)
امام حسین (ع) فرمود: (ای خواهر! هر آنچه را که خداوند تقدیر کرده است، انجام خواهد شد.)

10. شقوق
امام در روز چهارشنبه 20 ذی‌حجه به شقوق وارد شد و در این منزل حضرت با مردی که از سوی کوفه می‌آمد مواجه شد و از وی اوضاع کوفه را جویا شد.
آن مرد عرض کرد: (یابن رسول‌الله! مردم عراق در مخالفت با شما متحد و هماهنگ گردیده و بر جنگ با شما هم‌پیمان شده‌اند. امام علیه‌السلام در پاسخ وی فرمود: (انَّ الْامْرَ للّه یَفْعَلُ ما یَشاءُ) یعنی پیشامدها از سوی پروردگار است و آنچه خود صلاح بداند انجام می‌دهد. امام علیه‌السلام سپس اشعاری را به شرح زیر فرمودند:
11. زرود
امام در روز پنجشنبه 21 ذی‌حجه وارد منطقه زرود شد. زرود نام شنزاری بین ثعلبیه و خزیمیه و در حقیقت امتداد طبیعی صحرای (نفود) به‌شمار می‌رود. این منزلگاه در مسیر راه حجاج کوفه به مکه می‌باشد زرود در لغت عرب به معنی مکنده است و علت این تسمیه بدین‌خاطر بوده است که شنزارهای آن آب باران را به‌سرعت جذب می‌کرده است و در آن چاه‌های زیادی وجود دارد که آب آن ناگوار است. فاصله آن تا مدینه 585 کیلومتر است. زهیربن قین در این منطقه به جمع یاران امام پیوست.
زهیر از لحاظ عقیده، عثمانی بود و علاقه‌ای به اهل‌بیت نداشت وی از بزرگان طایفه خود بود در کوفه زندگی می‌کرد و در میدان‌های جنگ، رشادت‌هایی از خود نشان داده است. در سال شصت همراه خانواده‌اش به حج رفت و در مراجعت مسیر حرکت او با قافله امام حسین (ع) یکی گردید، منتها از این‌که با حضرت برخورد کند پرهیز می‌کرد به این‌نحو که اگر حضرت راه می‌رفت، او می‌ایستاد و اگر امام (ع) توقف می‌کرد او حرکت می‌نمود تا بالاخره در منزلی به‌ناچار هردو رحل اقامت افکندند، منتها با فاصله از همدیگر، زهیر با خانواده‌اش مشغول غذا خوردن بود که قاصد امام حسین (ع) آمد و چنین گفت: (ان اباعبدالله الحسین (ع) بعثنی الیک لتاتیه) یعنی: (اباعبدلله (ع) مرا نزد تو فرستاده و از تو می‌خواهد که به دیدن ایشان بروی). با شنیدن این پیغام، لقمه غذا از دست همه افتاد و حالت تحیر و سکون به همه آنان دست داد زوجه زهیر گفت: چرا نشسته‌ای؟
زهیر حرکت کرد و شرفیاب حضور امام (ع) گشت، در این تشرف چه گفته و شنیده شد، تاریخ مطلبی را ضبط نکرده است، همین‌قدر آمده که زهیر با حالت خوشحالی و بشارت برگشت و اثاثیه خود را از سایر اثاثیه‌ها جدا کرد و حسینی شد. در شب عاشورا هم آن‌وقتی که امام (ع) بیعت خود را از اصحاب برداشت زهیر برخاست و گفت: (به خدا قسم! دوست دارم کشته شوم، بعد زنده شوم، باز کشته شوم و بعد زنده شوم تا هزار مرتبه، تا بدینوسیله خداوند متعال، مرگ را از شما و از جوانان این خاندان دفع کند.) صبح عاشورا امام حسین (ع) زهیر را در میمنه و حبیب را در میسره لشکر قرار داد. بعد از شهادت حبیب، صحنه جنگ داغ شد، موقع ظهر، حضرت، نماز را خواند، زهیر جلو آمد و حمله را آغاز کرد و این رجز را خواند:
12. ثعلبیه
امام در روز جمعه 22 ذی‌حجه وارد ثعلبیه شد و این نام از نام شخصی به نام (ثعلبه بن مزیقا) از بنی‌اسد گرفته شده است و امام حسین (ع) شب را در این منزل ماند. مردی نصرانی به‌نام وهب با مادرش مسلمان شد و همراه او رهسپار کربلا شدند. در ثعلبیه بود که خبر شهادت مسلم‌بن عقیل و هانی‌بن عروه را به‌امام دادند. امام حسین علیه‌السلام در بین راه شخصی را دیدند که از طرف کوفه می‌آمد. (در زمین عربستان جاده و راه شوسه نبوده که از کنار یکدیگر رد بشوند. بیابان بوده است و افرادی که در جهت خلاف هم حرکت می‌کردند، با فواصلی از یکدیگر رد می‌شدند.) لحظه‌ای توقف کردند به‌علامت این‌که من با تو کار دارم و می‌گویند این شخص امام حسین علیه‌السلام را می‌شناخت و از طرف دیگر حامل خبر تاسف‌باری بود. فهمید که اگر نزد امام حسین برود، از او خواهد پرسید که از کوفه چه‌خبر و باید خبر بدی را به ایشان بدهد و لذا راهش را کج کرد و رفت طرف دیگر. دو نفر دیگر از قبیله بنی‌اسد که در مکه بودند، بعد از آنکه کار حجشان به‌پایان رسید، چون قصد نصرت امام حسین را داشتند، به سرعت از پشت‌سر ایشان حرکت کردند تا خودشان را به قافله اباعبدالله برسانند. اینها تقریباً یک منزل عقب بودند. برخورد کردند با همان شخصی که از کوفه می‌آمد. به‌یکدیگر که رسیدند به رسم عرب انتساب کردند، یعنی بعد از سلام‌و علیک، این دو نفر از او پرسیدند: نسبت را بگو، از کدام قبیله هستی؟ گفت: من از قبیله بنی‌اسد هستم. اینها گفتند: عجب! (نحن اسدیان) ما هم که از بنی‌اسد هستیم. پس بگو پدرت کیست، پدربزرگت کیست؟ او پاسخ گفت، اینها هم گفتند تا همدیگر را شناختند. بعد، این دو نفر که از مدینه می‌آمدند گفتند: از کوفه چه خبر؟ گفت: حقیقت این است‌که از کوفه خبر بسیار ناگواری است و ابا عبدالله که از مکه به کوفه می‌رفتند وقتی مرا دیدند توقفی کردند و من چون فهمیدم برای استخبار از کوفه است نخواستم خبر شوم را به حضرت بدهم. تمام قضایای کوفه را برای اینها تعریف کرد.
این دو نفر آمدند تا به حضرت رسیدند. به منزل اولی که رسیدند حرفی نزدند. صبر کردند تا آنگاه که اباعبدالله در منزلی فرود آمدند که تقریباً یک شبانه‌روز از آن‌وقت که با آن شخص ملاقات کرده بودند فاصله زمانی داشت. حضرت در خیمه نشسته و عده‌ای از اصحاب همراه ایشان بودند که آن دو نفر آمدند و عرض کردند: یا ابا عبدالله! ما خبری داریم، اجازه می‌دهید آن را در همین مجلس به عرض شما برسانیم یا می‌خواهید در خلوت به شما عرض کنیم؟ فرمود: من از اصحاب خودم چیزی را مخفی نمی‌کنم، هرچه هست در حضور اصحاب من بگویید. یکی از آن دو نفر عرض کرد: یا ابن رسول‌الله! ما با آن مردی که دیروز با شما برخورد کرد ولی توقف نکرد، ملاقات کردیم، او مرد قابل اعتمادی بود، ما او را می‌شناسیم، هم قبیله ماست، از بنی‌اسد است، ما از او پرسیدیم در کوفه چه‌خبر است؟ خبر بدی داشت، گفت من از کوفه خارج نشدم مگر این‌که به‌چشم خود دیدم که مسلم و هانی را شهید کرده بودند و بدن مقدس آنها را در حالی‌که ریسمان به پاهایشان بسته بودند در میان کوچه‌ها و بازارهای کوفه می‌کشیدند. اباعبدالله خبر مرگ مسلم را که شنید، چشمهایش پر از اشک شد ولی فوراً این آیه را تلاوت کرد: (من المؤمنین رجال صدقوا ما عاهدوا الله علیه فمنهم من قضی نحبه و منهم من ینتظر و ما بدلوا تبدیلا)

13زباله
امام حسین (ع) همراه کاروان خود شنبه 23 ذی‌حجه به زباله رسیدند. این منزلگاه روستای آبادی بود که بازار آن در جاهلیت معروف بوده و در آن دژی و مسجدی متعلق به بنی‌اسد وجود داشته است و برخی گویند که علت تسمیه آن به زباله این‌بوده است که زمین آن آب را حفظ می‌کرده است و برخی دیگر معتقدند که تسمیه آن به علت وجود شخصی به عنوان (زباله بنت مسعر) بوده است و آورده‌اند که در این منزل خبر شهادت عبدالله بن‌یقطرالحمیری، مسلم‌بن عقیل و هانی‌بن عروه رسید و آن حضرت آن خبر را برای اصحاب بیان کردند و فرمودند: خبر ناگوار و جانسوزی به ما رسیده و آن اینکه مسلم‌بن عقیل، هانی‌بن عروه و عبدالله یقطر حمیری به شهادت رسیده‌اند و شیعیان کوفه ما را بی‌یار و بی‌یاور گذاشته‌اند، هرکس از شما خواهد، می‌تواند بازگردد و بر او ملامتی نیست چرا که تعهدی نداشته است.
همراهان بی‌وفای امام (ع) از گرد او پراکنده شدند و از راست و چپ راه بیابان را پیش گرفتند و تنها همان کسانی که از مدینه همراه امام (ع) بودند با تعداد کمی از مردان دیگر که در راه به امام ملحق شده بودند، باقی ماندند.
امام (ع) این‌کار را برای آن کرد که گروهی از اعراب می‌پنداشتند که عازم شهری می‌شوند که مردم آن شهر تحت فرمان امامند و امام (ع) می‌خواست که همراهانش آگاهانه در این مسیر گام بردارند و بدانند که با چه مشکلاتی مواجه می‌شوند.
چون امام (ع) به زباله رسید، وصیت‌نامه مسلم‌بن عقیل به دست آن حضرت رسید، امام نامه را خواند و صحت خبر شهادت مسلم و هانی را تایید شده دید، سخت آزرده خاطر شد و این رنجش وقتی شدت پیدا کرد که قاصد خبر قتل قیس‌بن مسهر را نیز به اطلاع امام (ع) رساند.
امام حسین (ع) برادر رضایی خود عبدالله بن یقطر را قبل از شهادت مسلم به‌سوی او فرستاد که به‌دست حصین‌بن تمیم گرفتار و به نزد عبیدالله بن زیاد برده شد و او فرمان داد که عبدالله بن یقطر را به بالای قصر دارالاماره برده تا در منظر عام، حسین و پدرش را لعنت کند! هنگامی‌که ابن یقطر، بالای قصر رفت خطاب به مردم گفت: ای مردم! من فرستاده حسین فرزند دختر رسول خدای شما هستم، به یاری او بشتابید و بر پسر مرجانه لعنت الله علیه بشورید.
عبیدالله چون چنین دید فرمان داد تا او را از بالای قصر به زیر انداختند و در حال جان دادن بود که فردی آمد و او را به قتل رساند، به او گفتند: وای بر تو! چرا چنین کردی؟ گفت: می‌خواستم او را راحت کنم.
اکثر نویسندگان خبر شهادت عبدالله بن یقطر و قیس‌بن مسهر صیداوی، فرستاده امام به کوفه را در منزل زباله ذکر کرده‌اند و بعضی در منازل دیگر یا بعد از ملاقات با حربن یزید ریاحی نقل کرده‌اند. ولی قول صحیح همان منزل زباله می‌باشد، البته ممکن است که خبر شهادت آنها در منازل دیگر نیز به امام داده شده باشد.

14. ذی القاع
روز یکشنبه 24 ذی‌حجه بود که امام حسین (ع) همراه با یارانشان وارد منزل ذی‌القاع شدند. طبری از ابو محنف نقل کرده که شخصی به نام عمرو بن نوران به‌حضور امام رسیده و از آن حضرت سؤال کرد. عزم کجا دارید؟ امام فرمود: عازم کوفه هستم. آن مرد به امام گفت: تو را به خدا سوگند که از این راه برگرد زیرا تو به استقبال نیزه‌ها و شمشیرها می‌روی، اگر کسانی که نامه و پیک نزد شما فرستاده‌اند، هزینه این جنگ را برعهده می‌گیرند و مقدمات کار را از هرجهت برای شما فراهم می‌آوردند، به نزد آنها برو که این عزم پسندیده‌ای است ولی آنگونه که شما بیان کردید من مصلحت شما را در رفتن بسوی مردم کوفه نمی‌بینم. امام (ع) فرمود: ای بنده خدا! آنچه را که تو گفتی بر من پوشیده نیست و رای همان است که تو دیده‌ای ولی بر مقدرات الهی کسی غالب نخواهد شد.

15. بطن العقبه
روز دوشنبه 25 ذی‌حجه سال 60 هجری قمری امام حسین (ع) همراه با کاروان خود به بطن العقبه رسیدند و بطن العقبه نام دشتی است که در آن منبع آبی برای بنی عکرمه بن بنی وائل وجود دارد. ابن عبدریه از امام صادق (ع) نقل کرده که آن حضرت فرمود: چون حسین بن علی (ع) از بطن العقبه بالا رفت و به یاران خود فرمود: نمی‌بینم خود را جز اینکه کشته خواهم شد. اصحاب گفتند: یا اباعبدالله! علت چیست؟ فرمود: به سبب آنچه که در خواب دیدم. اصحاب از خواب امام پرسش کردند.
فرمود: در خواب دیدم سگانی به من یورش می‌برند که در میان آنها سگی دو رنگ بود که از همه درنده‌تر به‌نظر می‌رسید. طلحه‌بن زید از امام صادق (ع) روایت کرده که امام حسین (ع) فرمود: سوگند به خدایی که جانم به دست اوست حکومت بنی‌امیه برای آنها گوارا نخواهد شد مگر اینکه مرا بکشند و اینها قاتل من خواهند بود.

16. شراف
نام منزلگاهی در جنوب کوفه و در فاصله 5/ 5 کیلومتری آن است و به نام شخصی به نام شراف نامگذاری شده که در آن چشمه‌ای بنا کرد و در آن چاه‌های متعددی وجود داشت و امام حسین (ع) روز سه‌شنبه 26 ذی‌حجه سال 60 هجری قمری وارد منزل شراف شدند، کسی که از مکه به طرف کوفه می‌آید بعد از عقبه به منزل دیگری می‌رسد بنام واقعه ولی چون در شراف امکانات و خصوصاً آب بیشتر بوده لذا امام حسین (ع) در واقعه که آن را واقعه الحزون نیز گویند توقف نکردند و در شراف منزل گزیدند. ابو مخنف از عبدالله بن مسلم و مردی از بنی‌اسد نقل کرده که امام حسین (ع) در منزل شراف فرود آمدند و سحرگاهان به جوانان دستور دادند که آب زیادی بردارند و از این منزل حرکت کرده و صبح را تا هنگام غروب آفتاب طی طریق نمودند. گویا امام تصمیم داشتند در قرعاء که منزل دیگری است از منازل حجاج منزل کنند و بعد از آن‌جا تا مغیثه که آخرین منزل حجاز است و از مغیثه تا قادسیه که ابتدای عراق است کوچ کنند. عبیدالله‌بن زیاد چون از حرکت امام حسین (ع) بسوی کوفه آگاه شد، حصین بن تمیم را که رئیس شرطه او بود به قادسیه فرستاد و او لشکرش را در فاصله قادسیه تا خفان و قطقطانیه تا لعلع و نیز از واقعه تا راه شام و راه بصره مستقر کرد تا راه‌ها را دقیقاً زیر نظر بگیرند به‌طوری که اگر کسی از آن محدوده خارج و یا وارد می‌شد، اطلاع یابند.
امام (ع) بسوی عراق می‌آمد تا این‌که گروهی از اعراب را در راه ملاقات کرد و از آنها سؤال فرمود گفتند: ما چیزی جز این نمی‌دانیم که ما نمی‌توانیم وارد و یا خارج شویم امام (ع) در همان مسیر ادامه راه دادند. گفته‌اند که حصین‌بن تمیم با چهارهزار نفر مرد نظامی به منطقه اعزام شده بود که از جمله آنها حربن یزید ریاحی بود که نزدیک به هزار نفر همراهش بودند و در روایت دیگری آمده است که حربن یزید ریاحی به همراه هزار سواره از کوفه جداگانه به منطقه اعزام شده بود.
ابو مخنف از آن دو نفر مرد اسدی نقل کرده است در میانه راه هنگام ظهر ناگهان مردی فریاد زد الله اکبر! امام حسین (ع) نیز تکبیر گفت و فرمود: برای چه تکبیر گفتی؟ آن مرد گفت: درخت خرما در این مکان مشاهده می‌کنم! آن دو مرد اسدی گفتند: در این مکان درخت خرمایی وجود ندارد. امام (ع) به آنها فرمود: شما چه می‌پندارید؟ گفتند: اینها طلایه‌داران لشکر دشمن و گردن‌های اسبان آنهاست. امام (ع) فرمود: من نیز آنها را می‌بینم.
پس امام (ع) فرمود: آیا در این منطقه پناهگاهی وجود دارد که ما بدان‌جا برویم و این پناهگاه در پشت سر ما قرار گیرد و دشمن در روبه‌روی ما قرار گیرد؟ گفتند: آری در ناحیه چپ منزلی به نام ذوحسمی است که این مشخصات را دارد. پس امام (ع) به قسمت چپ جاده به طرف ذوحسمی روی آورد. سپاه دشمن نیز به‌طرف این منزل می‌تاخت. ولی امام (ع) و همراهان زودتر به این منزل رسیدند.

17. ذوحسمی
روز چهارشنبه 27 ذی‌حجه سال 60 هجری قمری امام حسین (ع) وارد ذوحسمی شدند و دستور دادند که خیمه‌ها را در این مکان برپا کردند. و ذوحسمی نام کوهی است که نخجیرگاه نعمان‌بن منذر پادشاه حیر بوده و نابغه ذبیانی درباره این کوه ابیاتی را سروده است. حربن‌یزید با هزار سوار هنگام ظهر از راه فرا رسید و برابر امام (ع) با لشکریانش قرار گرفت. امام رو به اصحاب خود کرده و فرمود: این گروه را سیراب کنید و اسب‌های آنان را نیز آب بدهید. یاران امام (ع) فرمان بردند و لشکریان دشمن حتی اسب‌های آنان را نیز سیراب کردند.
عتبه بن ابی‌العیزار گوید امام حسین (ع) در ذوحسمی ایستاد و پس از حمد وثنای الهی و درود بر پیامبر (ص) فرمود: (آنچه را که روی داد و پیش آمده است می‌بینید و دنیا دگرگون شد آنچه نیکو بود از آن روی گردانده و از آن نمانده است مگر ته‌مانده‌ای همانند آن آب که در ته ظرفی بماند و آن را دور ریزند و زندگی پست و ناچیز است مثل چراگاه ناگوار، مگر نمی‌بینید که به حق عمل نمی‌شود و از باطل پرهیز نمی‌کنند. مومن باید حق‌طلب و مایل به لقای پروردگار باشد، مرگ را من جز شهادت نمی‌یابم و زندگانی با ستمگران را غیر از ننگ و خفت نمی‌دانم.)
حربن یزید ریاحی پیوسته همراه امام حسین (ع) رکاب می‌زد و هنگامی‌که مجال می‌یافت به امام عرض می‌کرد از برای خدا حرمت جان خویش را پاس بدار که من بر این باورم که اگر ستیز شود، کشته گردی. امام (ع) فرمود: مرا از مرگ می‌ترسانی؟ آیا اگر مرا بکشید، دیگر مرگ گریبان شما را نمی‌گیرد؟ من همان را می‌گویم که آن مرد از قبیله اوس با پسر عم خود گفت هنگامی‌که می‌خواست رسول خدا (ص) را یاری کند. چون حر این اشعار را از امام شنید کناره گرفت و با همراهان خود با فاصله کمی از امام، مسیر دیگری را انتخاب کرد.

18. البیضه
نام دشت وسیعی بین واقصه و عذیب الهجانات است که متعلق به بنی یربوع بن حنظله بوده و در همین محل بوده است که امام حسین (ع) سومین خطبه خود را برای سربازان حربن‌یزید ریاحی قرائت نمود.

19. عذیب الهجانات
روز پنجشنبه 28 ذی‌حجه سال 60 هجری قمری امام حسین (ع) به منزل عذیب‌الهجانات رسیدند. علت تسمیه این محل به عذیب این بوده است که در آن آب گوارا وجود داشته است و متعلق به بنی تمیم بوده و بین قادیه و مغیثه قرار دارد و در دوران حکومت ساسانی محل تجمع لشکریان ایرانی بوده است. در این منزل چهار سوار به نام‌های نافع‌بن هلال، مجمع‌بن عبدالله، عمروبن خالد و طرماح در حالی‌که اسب نافع‌بن هلال که کامل نام داشت را یدک کرده بودند از راه رسیدند و راهنمای آنها طرماح بن عدی بود، هنگامی‌که بر امام حسین (ع) وارد شدند حر رو بدان‌ها کرد و گفت: این چندتن از مردم کوفه‌اند، من آنها را بازداشت کرده و یا به کوفه برمی‌گردانم. امام (ع) فرمود: من اجازه چنین کاری را به تو نمی‌دهم. و همان‌طوری‌که خود را از گزند تو حفظ می‌کنم از آنان نیز محافظت خواهم کرد زیرا اینها یاران منند همانند اصحابی که با من از مدینه آمدند، پس اگر بر آن پیمان که با من بستی، استواری، آنها را رها کن و گرنه باتو می‌جنگم، حر از بازداشت آنها صرف نظر کرد.
طرماح به امام (ع) عرض کرد: با شما یاران اندکی را می‌بینم و همین لشکریان حر در مبارزه بر شما غالب آیند و من یک روز پیش از آمدن از کوفه، مردم انبوهی را در بیرون شهر دیدم پرسیدم که اینان کیانند؟ گفتند: لشکری است که سرگرم سان هستند که آماده جنگ با حسین (ع) گردند و من تاکنون چنین لشگر عظیمی را ندیده بودم تو را به خدا سوگند تا توانی به آنان نزدیک مشو و اگر خواهی که در مأمنی فرود آیی که سنگر تو باشد تا تدبیر کار خویش کنی و تو را چاره کار معلوم گردد، با من بیا تا تو را در کوه اجا فرود آورم، بخدا سوگند که این کوه سنگر ما بوده و هست و ما را از پادشاهان حمیر و نعمان بن منذر حفظ کرد و به خدا سوگند هیچگاه تسلیم نشدیم و این خواری را به خود نخریدیم قاصدی نزد قبیله طی در کوه اجا و سلمی بفرست ده روز نگذرد که قبیله طی سواره و پیاده نزد تو آیند و تا هر زمان خواهی نزد ما باش و اگر خدای ناکرده اتفاقی رخ دهد من با تو پیمان می‌بندم که ده هزار مرد طایی پیش روی تو شمشیر زنند و تا زنده‌اند نگذارند دست هیچکس به تو رسد.
امام (ع) فرمود: خداوند تو را و قبیله‌ات را جزای خیر دهد و این گروه (یعنی اصحاب حر) پیمانی بسته‌ایم که نمی‌توانم از آن بازگردم و معلوم نیست عاقبت کار ما و آنها به کجا می‌انجامد. اگر قصد یاری داری شتاب کن، خدا تو را ببخشاید.
طرماح می‌گوید: دانستم به یاری مردان محتاج است پس به نزد قوم خویش رفته و وصیت کردم و سعی کردم در بازگشت شتاب کنم و از راه بنی‌ثعل روانه گردیدم تا به عذیب الهجانات رسیدم و سماعه بن بدر را ملاقات کردم و همو بود که خبر کشته‌شدن امام حسین (ع) را به من داد سپس بازگشتم.

20. القطقطانیه
روز جمعه 29 ذی‌حجه سال 60 هجری قمری امام حسین (ع) همراه کاروانش به القطقطانیه رسیدند. امام حسین (ع) از عذیب‌الهجانات حرکت کرد و حربن یزید ریاحی هم با او بود تا روز جمعه 29 ذی‌حجه به قطقطانیه رسیدند. و قطقطانیه از واژه قطقط گرفته شده است که در زبان عرب به قطره باران اطلاق می‌گردد و این منزلگاه در نزدیکی کوفه واقع شده و قبلًا زندان نعمان بن منذر در آن قرار داشته است.
در امالی شیخ صدوق آمده است که امام حسین (ع) در این مکان با عبیدالله بن حر جیفی ملاقات کرد ولی به قول مشهور این ملاقات در قصر بنی مقاتل صورت گرفته است.

21. قصر بنی مقاتل
این منزل منسوب به مقاتل بن حسان بن ثعلبه و در نزدیکی کئفه و جنوب اخیضر قرار دارد وو عیسی بن علی عباسی عموی منصور عباسی آن را ویران و دوباره بازسازی نمود. این محل امروزه جزو شهرستان عین تمر از توابع استان کربلا می‌باشد و فاصله آن تا کربلا 70 کیلومتر است و در قرن سوم میلادی از شهرهای بارو دار بوده که توسط شاپور پسر اردشیر ساسانی ساخته شده بود. امام علیه السلام روز یکشنبه اول ماه محرم‌الحرام سال شصت و یک هجری بر این منزل وارد شدند.
عمرو بن مشرقی گفت: با پسر عمویم بر امام حسین علیه‌السلام وارد شدم و آن حضرت در (قصر بنی مقاتل) بود و بر او سلام کردیم، امام پرسید: آیا به یاری من می‌آیی؟!
من گفتم: مردی هستم که عائله زیادی دارم و مال بسیاری از مردم نزد من است و نمی‌دانم کار به کجا می‌انجامد و خوش ندارم امانت مردم از بین برود؛ و پسر عمویم نیز همانند من پاسخ داد.
امام علیه‌السلام فرمود: پس از این‌جا بروید که هرکس فریاد ما را بشنود و یا ما را ببیند و لبیک نگوید و به فریاد برنخیزد، بر خداوند است که او را ببینی در آتش اندازد.
عقبه بن عثمان می‌گوید: در اواخر شب، امام حسین (ع) دستور داد از (قصر بنی مقاتل) آب برداشته و کوچ کنیم، چون حرکت کردیم و ساعتی رکاب زدیم امام علیه‌السلام همانگونه که سوار بود مختصری به خواب رفت، سپس بیدار شددر حالی‌که می فرمود: (انا لله و انا الیه راجعون و الحمدالله رب العالمین) و دو یا سه مرتبه به این جمله را تکرار کرد.
علی‌بن الحسین علیه‌السلام روی به پدر نمود و گفت: ای پدر! جانم به فدای تو بادو خدا را حمد کردی و آیه استرجاع خواندی، علت چیست؟ امام (ع) فرمود: پسرم! در اثنای راه مختصری بخواب رفتم شخصی را دیدم که سوار بر اسب بود و گفت: این قوم سیر می‌کنند و اجل هم بسوی آنان در حرکت است، دانستم که خبر مرگ ماست که به ما داده شده است.
امام علیه السلام فرمود: سوگند بآن کسی که بازگشت بندگان بسوی اوست ما برحقیم. علی‌بن الحسین علیه‌السلام گفت: پس ما را باکی از مرگ نیست که بمیریم و بر حق باشیم.
امام علیه‌السلام فرمود: خداوند تو را جزای خیر دهد آنگونه که پدری را به فرزندش جزای خیر دهد.
چون سپیده صبح دمید، امام پیاده شد و نماز صبح گزارد و با شتاب سوار شد و با یاران خود حرکت کردند؛ حر می‌خواست آن حضرت را به‌سمت کوفه حرکت دهد ولی امام به‌شدت امتناع می‌کرد تا چاشتگاه که به نینوا رسیدند، ناگاه سواری از دور پدیدار شد که مسلح بود و از کوفه می‌آمد، همه ایستادند و او را تماشا می‌کردند. همین که رسید به حر و همراهانش سلام کرد بی‌آنکه به امام حسین (ع) و اصحابش سلام کند، و بعد مکتوبی را به‌دست حر داد که از عبیدالله بن زیاد بود و به این مضمون: چون نامه من به تو رسید و فرستاده من نزد تو آید، حسین (ع) را نگاه دار و کار را بر او تنگ گیر، و او را فرود میاور مگر در بیابان بی‌سنگر و بدون آب! ومن به قاصد گفته‌ام از تو جدا نگردد تا خبر انجام دادن فرمان مرا بیاورد، والسلام.
حر خدمت امام آمد و نامه را برای آن حضرت قرائت کرد، امام به او فرمود: بگذار در (نینوا) و یا (غاضریات) و یا (شفیه) فرود آییم. حر گفت: ممکن نیست زیرا عبیدالله این آورنده نامه را بر من جاسوس گمارده است!
زهیر گفت: بخدا سوگند چنان می‌بینم که پس از این کار سخت‌تر گردد، ای پسر رسول خدا! قتال با این گروه در این ساعت برای ما آسانتر است از جنگ با آنها که بعد از این می‌آیند، بجان خودم قسم که بعد از ایشان کسانی آیند که ما طاقت مبارزه، با آنها را نداریم. امام علیه‌السلام فرمود: من جنگ با این جماعت را آغاز نمی‌کنم. پس از آن حضرت به حر التفات کرد و فرمود: کمی جلوتر برویم! پس مقداری از مسافت را امام علیه‌السلام با حر و همراهانش پیمودند تا به زمین (کربلا) رسیدند.

22. ورود به کربلا
امام در روز دوشنبه دوم محرم سال 61 ه. ق وارد کربلا شد. وقتی به آن‌جا رسیدند، حضرت فرمود: نام این زمین چیست؟ عرض شد: کربلا. حضرت فرمود: (پروردگارا! از اندوه وبلا به تو پناه می‌برم. سپس حضرت فرمود: توقف کنید و رحل اقامت بیفکنید. به خدا این‌جا محل خوابیدن شتران ما و جای ریخته شدن خون ما و قتلگاه و مدفن ماست و به‌خدا در این‌جا حریم حرمت ما شکسته می‌شود و جدم همین را به من خبر داده است.)
سپس اصحاب امام پیاده شدند و حر و لشکرش هم در ناحیه مقابل امام پیاده شدند. حضرت در گوشه‌ای نشست و به اصلاح شمشیر خود پرداخت در حالی‌که این اشعار را می‌خواند:
یا دهر اف لک من خلیل
کم لک بالاشراق و الاصیل
(ای روزگار! چه بسیار صبح و شام که صاحب و طالب حق کشته گشته و روزگار بدل نمی‌پذیرد و امور به خدای بزرگ باز می‌گردد و هر موجود زنده‌ای این راه را که من رفتم خواهد رفت.)
زنان حرم ناله سر دادند ... ام کلثوم داد زد ای‌وای یا محمد، ای‌وای یا علی، ای‌وای یا فاطمه، ای‌وای یا حسن، ای‌وای یا حسین، ای‌وای از بیچارگی بعد از تو یا اباعبدلله!
هنگامی‌که قافله کربلا به منزل رسید و لشکر حر جلوی امام حسین (ع) و اصحابش را گرفت و خبر می‌رسید که از کوفه لشکر آماده آمدن به کربلاست، جریان واضح گشت و معلوم شد که حسین (ع) و یاران همراهش کشته می‌شوند. ابی‌عبدالله (ع) یارانش را جمع کرد و خطبه‌ای خواند و پس از حمد و ثنای الهی فرمود: اما بعد ای اصحاب من، می‌بینید که چه پیش آمده ست. یعنی صحبت از کشته‌شدن است.
خیلی مختصر می‌فرماید: از عمر ما به همین اندازه باقی مانده است. از آن‌جمله فرمایشات امام حسین (ع) است که می‌فرماید: (آیا نمی‌بینید که کار به‌جایی رسیده که حق پایمال شده و به آن عمل نمی‌شود و باطل رواج یافته است و به معروف عمل نمی‌شود و از منکر نهی نمی‌گردد جا دارد که مومن آرزوی مرگ کند اما من مرگ را جز سعادت نمی‌بینم و زندگی با این ظلم‌ها جز ذلت نیست.)
مقصود آن حضرت را اصحاب فهمیدند و اعلام جان نثاری کردند. خورشید خود را به مکه رسانده و گرمای طاقت‌فرسایش امان همه را ربوده بود و تشنگی بر هر دو سپاه غلبه کرده بود امام (ع) دستور داد که به همه سپاه حر و اسب‌های آنان آب بدهند و آنان را سیراب کنند و امام (ع) و یاران هم آب نوشیدند.
همچنین در این روز امام حسین (ع) اولین خطبه خود را برای سپاه حر را خواندند. آفتاب به وسط آسمان رسیده بود هنگام نماز ظهر بود. امام به حجاج بن مسروق جعفر امر کرد اذان بگوید: سپس امام (ع) با عبا، ردا، و نعلین بعد از حمد و سپاس خداوند چنین فرمود: ای مردم! من از خدای شما و شما پوزش می‌طلبم من پیش شما نیامدم مگر وقتی که نامه‌هایتان رسید قبل از این‌که من شما را بیابم، نامه‌های شما به من رسید که ما را امامی نیست، شاید خداوند ما را بر ما هدایت مجتمع کند اگر بر همان گفتار هستید، من به‌سوی شما آمدم اگر شما به عهدها و پیمانهای خود، آنگونه که من اطمینان یابم، به من قول می‌دهید به سرزمین شما وارد می شوم آنها ساکت بودند به مؤذن گفته شد اذان را بگوید امام علیه السلام به حر گفت: تو با یارانت نماز بگذار حر گفت: نه شما بخوان ما نیز به همراه تو نماز می‌خوانیم سپس امام با آنها نماز خواند.