اگر بخواهيم جامعه شناسي مردم عراق را بررسي كنيم بايد از بافت ديني، مذهبي و قومي فرهنگي اين كشور آغاز نماييم. جمعيت عراق ۲۸ ميليون نفر است كه حدود ۹۸ درصد آنان مسلمان و ۲ درصد مسيحي، يهودي، صابئي، ايزدي (يزيدي)، اهل حق و شيطان پرستند. اين¬ ها البته گروه هاي كوچك ديني هستند. تركيب جمعيتي مسلمانان نيز به شكل زير است: ۵۵-۶۰ درصد شيعه و ۴۰-۴۵ درصد سني. البته هيچ گونه آمار رسمي در اين زمينه وجود ندارد. اين از ويژگي هاي كشورهاي خاورميانه است كه اساساً از ارائه آمار جمعيت بر حسب مذهب يا قوميت پرهيز مي كنند. از نظر قومي، ۱۵ درصد جمعيت عراق، كرد، ۳ درصد تركمن، ۲ درصد آشوري و كلداني و ۸۰ درصد عرب هستند. اين به معناي آن است كه كردها ۴ ميليون نفر، تركمن ها ۷۰۰ تا ۸۰۰ هزار نفر و آشوري ها و كلداني ها ۴۰۰ هزار نفر برآورد مي شوند.
 
ادیان

%97 جمعیت عراق را مسلمانان تشکیل می دهند، که 60-65% آنها شیعه و 32-37% سنی هستند. حدود3% مسیحیان و یزیدیان هستند همراه با تعداد اقلیتی بهایی و کاکی. با وجود اینکه یهودیان 4% جمعیت را تشکیل می دادند ولی به دلیل رفتار تبعیض آمیز، غصب و مهاجرت اجباری آنان تعداد آنها به 10 هزار نفر کاهش یافت و تعدادی از آنها دین خود را در کارت شناسایی خود تغییر دادند.

اقلیت ها
مسیحیت
اکثر آنها ساکن شمال عراق هستند و در استان نینوا و دهوک متمرکز می باشند. کلیسا های مهم عراق عبارتند از:

 
o کلیسای کلدانی و کاتولیکی
o کلیسای المشرق آشوری و کلیسای المشرق قدیم
o کلیسای سریانی ارتدوکسی
o کلیسای سریانی کاتولیکی

 
یزیدیان
یزیدی دین قدیمی با ریشه های تاریخی در خاور میانه است. اکثر انها نزدیک موصل و کوه های سنجار زندگی می کنند. حدود 1.8 % ساکنین عراق را تشکیل یم دهند و عقیده دارند که ابلیس بعد از سرپیچی از فرمان خدا توبه کرد به همین دلیل او را مقدس می شمارند.

مندایی ها
این گروه از دوره آرتابانوس پنجم در عراق بوجود آمدند  . حضور آنها در این کشور کمتر از 1800 سال نمی بشد.
پیامبر آنها یحیای یوحنا می باشد و اکثراً نزدیک منابع ابی زندگی می کنند به دلیل غسل تعمید در  مراسم مذهبی آنها .اکثر جمعیت آنها در شهرهای بصره و عماره هستند همراه با یک سری نقاط مرزی مجاور استان خوزستان. تعداد زیادی از انها نیز در جوار دجله در بغداد ساکن هستند.

یهودیان
اولین بار یهودیان با حکومت نبوخذ دوم سلطان بابل بوجود امدند. قبل از اینکه در دوره اخیر پادشاهی عراق تبعید شوند حدود 20% جمعیت بغداد را تشکلی می دادند. ولی اکنون تعداد آنها کمتر از 100 نفر می باشد که یا سن بالایی دارند ویا دین خود را ابراز نمی کنند. بعد از جنگ 2003شروع به بازگشت به عراق بصورت سرمایه گذاران خارجی نمودند.


 
زبان

عربی و کردی زبان‌های رسمی عراق هستند. میزان باسوادی بین ۶۰٪ تا ۷۰٪ است. علاوه بر این دو زبان‌های دیگری نیز در این کشور گویشورانی دارند:
 
  1.  ترکی آذربایجانی (ترکمن‌های عراق): ۶۰۰ هزار نفر  (شهر کرکوک، اربیل، رواندوز، از جنوب شرق کرکوک تا مقدادیه، خانقین، مندلی و ناحیه موصل)
  2.  فارسی : ۲۲۷ هزار نفر
  3.  کلدانی نو (از زبان‌های آرامی): ۱۱۰ هزار نفر  (موصل، بغداد، بصره، جنوب شرقی کردستان) ارمنی: حدود ۶۰ هزار
  4.  آشوری (از زبان‌های آرامی): ۳۰ هزار نفر (شمال عراق، بغداد، بصره، کرکوک، اربیل)
  5.  دوماری (زبان کولی‌ها) (از زبان‌های هندوآریائی): 22.900 هزار نفر (۲۰۰۰)
  6. گورانی (از شاخه شمال غربی زبان‌های کردی): ۲۱ هزار نفر  (نزدیکی حلبچه، شرق سلیمانیه، پراکنده از موصل تا خانقین)
  7.  باجلانی (از شاخه شمال غربی زبان‌های کردی): ۲۰ هزار نفر (شمال خانقین، استان موصل، نواحی کردنشین
  8.  سارلی (از شاخه شمال غربی زبان‌های کردی): کمتر از ۲۰ هزار نفر  (شمال موصل، استان کرکوک
  9.  آیداغی (چرکسی) (از زبان‌های قفقازی): ۱۹ هزار نفر
  10.  شبک (از شاخه شمال غربی زبان‌های کردی): ۱۰ تا ۲۰ هزار نفر (۱۹۸۹) (شمال موصل)
  11.  کوی سنجق (از زبان‌های کردی): ۸۰۰ تا ۱۰۰۰ نفر (۱۹۹۵) (کوی سنجق، شمال عراق)















 


 
اقوام

 
فرهنگ

فرهنگ در عراق قدمتی چند هزار ساله و به اندازه عمر پیدایش نخستین تمدنها در میان رودان دارد. صور فرهنگی از قبیل نقاشی، مجسمه سازی، قالی بافی، شاعری و بالاخص معماری همواره نزد مردم این سرزمین از محبوبیت و مقبولیت بالایی برخوردار بوده است و بیشترین تعداد عالمان و هنرمندان جهان عرب را می‌توان متعلق به این منطقه دانست.
سومریان که اولین اقوام ساکن در این منطقه بودند را می‌توان بنیانگذاران فرهنگ عراق نامید. بعد از آن تا مدتها زبان و فرهنگ اقوام سامی که همسایه‌های غربی و جنوبی عراق را تشکیل می‌دادند، در عراق مورد استفاده قرار می‌گرفت. با گسترش قلمرو امپراطوری ایران، فرهنگ عراق تحت تاثیر فرهنگ ایران قرار گرفت. با پیدایش اسلام از شبه جزیره عربستان و گسترش آن به تمام خاورمیانه، عصری جدید در زندگی مردم این منطقه آغاز شد که برگرفته از علوم، مدنیت و هنر اسلامی بود. خلافت عباسیان نیز برهه‌ای تاریخی به شمار می‌رود که در شکل‌گیری و شکوفایی فرهنگی مردم این سرزمین نقش بسزایی داشته است. با قدرت گرفتن امپراطوری عثمانی دوره‌ای جدید در گسترش و پیشرفت فرهنگ و تمدن در این ناحیه رقم خورد. با پایان یافتن جنگ جهانی اول و سلطه امپراطوری بریتانیا بر این کشور، فرهنگ این کشور تا حدودی تحت تاثیر فرهنگ غرب قرار گرفت.

























 
ادبیات

ادبیات عراق  به میزان زیادی  تحت تاثیر تاریخ سیاسی کشور است.
در اواخر 1970 که دوره بهبود اقتصادی بود و نویسندگان سرشناس عراقی در مقابل حمایت از رژیم بعثی  هدایایی مانند منزل و ماشین دریافت می کردند و سالانه هرکدام حداقل یک تالیف منتشر می کردند. جنگ ایران و عراق دلیل برای افزایش نوشته و ادبیات ملی بود ولی در این دوره بسیاری از نویسندگان از عراق مهاجرت کردند مانند نجم والی نویسنده معرف که به آلمان مهاجرت کرد. نویسندگانی نیز که ماندد و خواهان ادامه نویسندگی بودند باید چیزی می نوشتند که به ذائقه دیکتاتور سابق خوش آید چرا که حتی برخی مواقع در برابر سکوت بهای سنگینی می پرداختند.
اواخر قرن بیستم همراه با نویسندگانی مانند سعدی یوسف، فاضل عزاوی، موشین الرملی،صلاح حمدانی و فتح شیرکو بوده است. عراق زایشگاه بسیاری از  شعرای بزرگ است مانند فرزدق و ابوطیب متنبی در دوره عباسی، در دوره معاصر نیز شاعرانی مثل البیاتی، جواهری، نازک الملائکة، احمد مطر، بدر شاکر سیاب، الزهاوی، الرصافی و غیره می باشد.


























 
معماری
در فن معماری هنرمندانی چون خانم زها حدید و رفعت جادرجی  و محمد مکیه قابل ذکرند. همچنین از نقاشانی مانند فائق حسن، خالد قصاب، لیلی عطار ، جواد سلیم، اسماعیل فتاح ترک، محمود صبری، شاکر آل سعید، و عباس کاظم و نزیهه سلیم می توان یاد کرد.
































 
آداب و رسوم

عراق کشوری است با شهرها و روستاهای فراوان. مردم عراق با توجه به شرایط تاریخی و کنونی خود و مسایل قومی، مذهبی و… دارای آداب اجتماعی، رسوم، خلقیات و رفتارهای فرهنگی خاص خود هستند که تعامل با مردم این کشور، نیازمند شناسایی مسایل مذکور است.
قبل از هر چیز جالبترین ویژگی مردم عراق از نظر خود را خواهم آورد. عراقیها در صورت نیکی دیدن از کسی در اولین فرصت آنرا به بهترین وجه جبران خواهند کرد. اما اگر هم نخواهند که با کسی رابطه خوبی داشته باشند، تمام سعی خود را می کنند که زیر دین طرف مقابل قرار نگیرند یعنی «نمک گیر او نشوند». بهترین راه برای نمک گیر کردن عراقیها این است که در برخورد اول کاری برایش انجام دهید. همین مسئله موجب خواهد شد که تا آخرین لحظه ای که با شماست، به شما خوبی کند. خوبی کردن به عراقی می تواند تعارف تکه ای نان یا مقداری آب باشد، یا هر خوراکی دیگری و یا صحبت کردن با او و از او حال و احوال پرسیدن، یا هدیه ای دادن…
معماری بازار و مغازه ها در نجف نظم بیشتری از کربلا دارد. بافت مغازه های اطراف حرم عمدتا قدیمی و کوچک است اما دکان های دورتر از حرم معمولا با اندازه های مناسبتری هستند یعنی امکان حضور مشتری در داخل این مغازه وجود دارد. ضمن اینکه مغازه های دورتر از حرم بافت تازه تری دارند.
ورزش مورد علاقه مردان و پسران عراقی فوتبال است. نوجوانان عراقی فوتبال را حرارت زیادی بازی می کنند گرچه عمدتا در زمین های خاکی (وبعضا روی آسفالت خیابانها) و با پاهای برهنه (بدون کتانی) بازی می کنند. همچنین در تماشای مسابقات فوتبال از تلویزیون نیز بسیار پرشور حاضر می شوند، خصوصا در نگاه کردن به بازی تیم های یا باشگاهی ملی عراق.
از ورزشکاران و هنرمندان ایرانی فقط علی دایی و علی کریمی شناخته شده و محبوب اند. در بین تیم های ورزشی ایرانی تیم فوتبال سپاهان را خوب می شناسند. احتمالا به دو دلیل، اولا دو تن از بازیکنان محبوب تیم ملی عراق در این تیم ایرانی توپ می زنند(یعنی عبدالوهاب ابوالحیل و عماد محمد رضا)؛ ثانیا موفقیت های چندساله اخیر این تیم (خصوصا نایب قهرمانی آسیا در سال گذشته و حضور در لیگ قهرمانی مسال آسیا) سبب معروف شدن و محبوبیت سپاهان در عراق شده است.
قیمت گوشی موبایل تقریبا برابر با ایران است. گوشی ها و وسایل الکتورنیکی از سمت دبی وارد می شود. متداولترین گوشی در عراق نوکیا است. بعد از آن موتورلا و سپس گوشی های سامسونگ و ال جی و مارکهای غیر معروف چینی. اما از همه بیشتر، شاید حدود ۸۰ درصد گوشی ها، نوکیا است. جالب اینکه برخی اصلا مارک سونی اریکسون را نمی شناختند. نکته اینکه عراقیها علی رغم تنفر از یهود بیش از ۸۰ درصد از گوشی های منتسب به یهود استفاده می کنند.
نکته جالب اینکه در بین عراقیها افراد عینکی بسیار کم است که سه دلیل (قابل جمع) می تواند داشته باشد. یکم؛ تلویزیون و استفاده بیش از حد از آن در چند ساله اخیر وارد زندگی مردم شده است . اکنون بیش از ۳۰۰ شبکه جذاب در دسترس عراقیهاست و زمان زیادی از اوقات خود را جلوی این جعبه جادو می گذرانند. دوم؛ از آنجا که بسیاری از افرادی که عینکی اند افرادی حوزوی و دانشگاهی اند می توان عینکی بودن یا نبودن را به میزان مطالعه عراقیها ربط داد. یعنی چون مطالعه در عراق بسیار کم است، چشم ها نیز کمتر به زحمت می افتند و کمتر ضعیف می شوند. سوم؛ به دلیل کمبود آموزشهای ( عمومی و تخصصی) و گران بودن امکانات چشم پزشکی رسیدی به این مسئله برای مردم عراق مهم نیست. یعنی چه بسا تعداد افرادی که ناراحتی های چشمی دارند بیشتر از این حد باشد ولی نه شخص اطلاعی از چگونگی درمان داشته باشد و نه هزینه آن را، و نه دکتر متخصص چشم پزشکی در دسترس باشد.
طرح بسیاری از لباس های مردم پلنگی و نظامی است. حتی این مسئله به لباس هاس زیر و چفیه ها سرایت کرده که شاید اولا نشاندهنده فرهنگ نظامی و مسئله رسیدن به آرامش از حضور نظامیان باشد و ثانیا تاثیر حضور نظامیان اشغالگر که اکثرا لباسهایی شبیه به موارد دیده شده در زندگی مردم و بازار است.
اکثر مردان و خصوصا جوانان عراقی در دو چیز به خود سخت نمی گیرند، نگاه کردن به زنان نامحرم در رسانه ها و حتی رودررو؛ گوش دادن به صدای خواننده زن.
همچنین جوانان عراقی به ریش های پرفسوری و روی چانه علاقه بسیاری دارند و تعداد زیادی از ایشان به این صورت در جامعه ظاهر می شوند. یکی از نمونه های تغییر فرهنگی بعد از سقوط صدام و وارد شدن ماهواره ها، تغییر در چهره ظاهری جوانان، تبعیت از مدهای لبلس و مو و … است.
مردان و خصوصا جوانان در موارد زیادی لباس های یکدست ورزشی (بلوز و شلوار) می پوشند و به همین صورت در سطح شهر حاضر می شوند. تعداد زیادی نیز از شلوارهای جین استفاده می کنند و برخی شلوارهای پارچه ای ساده می پوشند.
سیگار بین مردان خصوصا جوانان رایج است. به حدی که بسیار از آنها با خاموش کردن یکی دیگری را روشن می کنند. البته بسیاری نیز سیگار استعمال نمی کنند ولی نکته اینکه در جامعه عراق سیگار چیزی منفی، مضر و اعتیاد آور به حساب نمی آید. علی رغم اینکه تعداد زیادی از عراقیها اصلا با مواد مخدر (خصوصا مواد جدید) اصلا آشنایی ندارند چه رسد به استعمال و اعتیاد به تریاک و … در نظرشان بسیار منفور است
یکی از مراکز تفریحی جوانان شهری، مراکز بلیارد هست. یکی از مراکز بلیادر شهر کربلا در نزدیکی نهر علقمه قرار دارد که افراد زیادی از جوانان در آن حضور دارند.
عراقیها شیرنی های بسیار خوشمزه ای دارند که میزان شیرینی برخی از آنها بسیار زیاد است. شیرینی ها در عراق انواع مختلف و معتنابهی دارند.
همانطور که در بخش اول آمده عراق مهد تمدن های باستانی بوده است. این مسئله به عنوان یک سرمایه معنوی غنی مایه افتخار و مباهات در بین عراقیها مطرح می شود. شهر تاریخی بابل (در نزدیکی شهر حله امروزی) یکی از مراکز تاریخی-فرهنگی عراق می باشد که یادآور پادشاهانی چون حمورابی و بخت النصر است
جایگاه زنان در عراق همانند بسیاری از مناطق سنتی ایران و ممالک عربی چندان مناسب نیست. البته در دولت جدید زنان در عرصه های مختلف اجتماعی وارد شده اند. تعدادی از کرسی های پارلمان و مجلس استان ها به زنان تعلق دارد. البته این بدانم معنی نیست که مردم و خصوصا مردان عراقی این مسئله را پذیرفته باشند بلکه طبق قانون مجبورند در هر سه رای به یک زن رای دهند.
در مسئله عدم استقلال فکری و وابستگی به عشیره که در بخش وضعیت سیاسی مفصلا ذکر خواهد شد، باید گفت که زنان و دختران وابستگی فکری بیشتری به روسای عشیره و مردان دارند.
در حال حاضر چاقی در عراق برای زنان ارزش است به طوری که در داروخانه ها کپسولهای چاق کننده ای به اسم «مشهی» وجود دارد. این مسئله در تاریخ ایران وجود داشته و همچنان زنان ایرانی زیادی نیز چاق اند اما دیگر در ایران چاقی یک ارزش نیست. به دو دلیل؛ در زمانی که سطح زندگی عموم مردم، میزان درآمد و معیشت آنها کم باشد چاقی می تواند به افراد شأن اجتماعی بالا بدهد چراکه نشاندهنده استفاده از غذاهای خوب و در نتیجه سطح مالی مناسب است اما با پیشرفت جامعه و افزایش سطح رفاه عمومی افراد به دنبال حفظ زیبایی، به اندام متناسب و لاغر روی می آورند. در ضمن دلیل دیگری را هم می توان آورد و آن اینکه چاقی از مولفه های فرهنگ این سرزمین ها بوده در حالی که در غرب مدرن اندام متناسب و لاغر پسندیده می شده است. در ایران نیز این ذائقه (چاقی) با ورود فرهنگ غربی به صورت تقلیدی تغییر یافت. این کار توسط عکسهای مجلات، فیلم ها و عروسکها (مثل باربی) صورت گرفت که زن ایده آل در آنها زنی لاغر اندام با اندامی کشیده، چشمهای آبی یا سبز و موهای بلوند تصویر می شود. مؤید این ادعا اینکه ذائقه ایرانیان در قدیم چشمها و موهای مشکی بوده است که در شعر شعرا بسیار آمده اما امروزه به چشمهای آبی یا سبز و موهای روشن تغییر مزاج داده.
مردم عراق عکس گرفتن را برای زن درست نمی دانند. یعنی در یک جمع (مثلا دانشگاهی) زنان در میان مردان و یا حتی به تنهایی حاضر نمی شوند که عکس بگیرند.
آداب سلام و احوال پرسی عراقیان نیز از قرار زیر است: با افرادی که بعد از مدتها می بینند یا تازه آشنا می شوند ۳ بار و در سلام علیک روزانه یک بار روبوسی می کنند. اصطلاحاتی را که در حال و احوال پرسی استفاده می کنند:
«الله یساعدک (یساعدکم)» برای تشکر و خسته نباشید گفته می شود، «رحم الله والدیک» برای تشکر و ابراز محبت گفته می شود. «شرفنا» برای خوش آمد گویی و تعارف به معنای «به ما افتخار دادید» به کار می رود. در خداحافظی نیز از اصطلاحات روبرو استفاده می کنند، «الله محمد علی معک»، «الی القاء»، «مع السلامه». البته این جملات فقط تعدادی از اصطلاحاتی است که عربها به کار می برند.

 


 
سنت ها